Kenali Syeikh Ahmad al-Fatani.
Nama penuh permata kebanggaan ulama’ Nusantara ini ialah Wan Ahmad Bin Wan Muhammad Zain Bin Wan Mustafa al-Fatani. Menurut Ahmad Fathi al-Fatani (2001: 55) Syeikh Ahmad al-Fatani berasal dari keturunan para muballigh agama Islam yang datang dari Hadhramaut. Dikatakan bahawa nasab silsilahnya bertalian dengan Saidina Abbas Bin Abdul Mutalib, bapa saudara Rasulullah S.A.W. Wan Mohd Shaghir Abdullah pula (2005:13), yang juga cucu kepada Syeikh Ahmad al-Fatani pula menyatakan bahawa, nama lengkap Syeikh Ahmad al-Fatani ialah: Wan Ahmad Bin Wan Muhammad Zainal Abidin Bin Datu Panglima Kaya Syeikh Haji Wan Mushthafa Bin Wan Muhammad Bin Wan Muhammad Zainal Abidin (Faqih Wan Musa al-Jambui al-Sanawi al-Fatani) Bin Wan Muhammad Shalih al-Laqihi Bin Ali al-Masyhur al-Laqihi.
Walau bagaimanapun, menurut Wan
Shaghir lagi, nasab yang sahih dan ditahqiq dari Syeikh Ahmad al-Fatani sendiri
ialah: Ahmad Bin Zainal Abidin Bin Haji Wan Mushthafa Bin Wan Muhammad Bin Wan
Muhammad Zainal Abidin al-Fatani. Jika diteliti, asal usul nasab Syeikh Ahmad
merupakan golongan ulama’ yang mashur. Datuk beliau Syeikh Mustafa Bin Muhammad
(meninggal 1863 M) merupakan seorang ulama’ masyhur pada zamannya. Beliau juga
merupakan salah seorang hulu balang Sultan Fatani Darus Salam. Selepas tentera
Raja Patani kalah perang dan dijajah bangsa Siam, beliau membuka pondok
pengajian di Kampung Sena Janjar, dalam kawasan kampung Sena, daerah Jambu.
Dikatakan beliau mendapat ‘pembukaan’ dari Allah dengan diperlihatkan air
telaganya melimpah keluar pada suatu malam akhir Ramadan, yang beliau fahami
sebagai petanda malam Lailatu al-Qadar. Beliau telah berdoa pada sisi telaga
itu agar empat orang anak lelakinya menjadi ulama’ dan setiap zuriat daripada
anaknya itu, ada yang menjadi ulama’ sampai ke hari Qiamat. Empat anak
lelakinya telah menjadi ulama terbilang. Anak pertamanya, Syeikh Muhammad Zain,
ayah kepada Syeikh Ahmad al-Fatani. Anak keduanya, Syeikh Abdul Qadir, yang
dikenali sebagai Tok Bendang Daya II. Anak beliau yang ketiga pula ialah Syeikh
Wan Abdul Latif telah bergiat di Bangkok, sementara anak yang keempat ialah
Syeikh Wan Daud yang menjadi guru di Makkah (Wan Shaghir 2005: 25-27). Ayah
Syeikh Ahmad al-Fatani pula, iaitu Syeikh Wan Muhammad Zainal Abidin al-Fatani
(meninggal 1908 M), kemudian disingkatkan dengan Syeikh Muhammad Zain juga
merupakan ulama’ yang tersohor. Aktiviti sepanjang hayatnya ialah mengajar di
Pondok Sena Janjar dan kemudian mengajar pula di Makkah. Syeikh Muhammad Zain
juga telah menghasilkan beberapa karangan, antaranya sebuah perbahasan tentang
haji dan sebuah lagi membicarakan Tharikat Syathariyah. Antara murid beliau
yang terkenal ialah Dato’ Abdullah Bin Musa (meninggal 1907 M) yang pernah
menjawat jawatan Mufti dan Hakim Besar Kerajaan Johor. Ibu Syeikh Ahmad pula
adalah berketurunan daripada Syeikh Shafiyuddin yang berasal daripada keturunan
Sayyidina Abbas Bin Abdul Mutallib, iaitu bapa saudara Rasulullah S.A.W..
Menurut riwayat, Syeikh Shafiyuddin berasal dari Pasai (Aceh). Dari catatan
keturunannya beliau berketurunan Khalifah al-Muctasim Billah dari keluarga Bani
Abbasiah. Datuk neneknya datang ke Pasai untuk menyebarkan Islam. Syeikh
Shafiyudin datang ke Paya Patani pada tahun 1400 Masihi untuk menyebarkan Islam
dan telah berjaya mengislamkan Raja Antira di Patani. Semua catatan sejarah
Patani menceritakan peristiwa tersebut. Beliau juga digelar Dato’ Seri Raja
Faqeh. Syeikh Shafiyuddin juga telah mengarang beberapa buah kitab dalam bahasa
Arab dan bahasa Melayu.
Antaranya ialah kitab ’Tarikh
Patani’ dalam bahasa Arab, dan ’Kitab Sia-Sia Berguna’ sebuah kitab perubatan
(Wan Shaghir,2005: 33-34). 3.2.2 Kelahiran Syeikh Ahmad al-Fatani Syeikh Ahmad
al-fatani dilahirkan pada malam Jumaat 5 Syaaban 1272 Hijrah bersamaan 10 April
1856 Masihi di kampung Jambu, Fatani (Ahmad Fathi,2001: 55). Beliau sendiri
telah menulis tentang kelahirannya di dalam kitabnya Hadiqat al-Azhar (1321
H:178-179) dengan menyebut: (Faedah) Diperanakkan Ahmad Bin Muhammad Zain Bin
Mustafa Bin Muhammad Fatani pada malam jumaat waktu jendera budak 5 haribulan
Syaaban daripada tahun 1272, tahun ular besar pada bulan 5 daripadanya dengan
istilah Siam pada hari yang keenam daripada bulan yang keenam pada istilah
Melayu dan tempat beranaknya pada kampong Jambu, negeri Jerim daripada bumi
Patani dan mansya’nya kampong Jambu itu dan Kampong Sena Janjar. Menurut Wan
Shaghir (2005:37-38) terdapat berbagai-bagai cerita mitos tentang kelahiran
Syeikh Ahmad al-Fatani. Antaranya ialah tentang ibunya yang bermimpi melihat
isi ubi bertimbun-timbun, lalu dengan serta merta semuanya pecah berderai. Di
mana saja tempat jatuhnya pecahan ubi tersebut maka akan tumbuh ubi yang baru
pula. Mimpi ini terjadi pada tiga malam Jumaat berturut sebelum kelahiran
Syeikh Ahmad al-fatani. Ibu Syeikh Ahmad bertemu alim ulama’ untuk mengetahui
tafsiran mimpi tersebut. Alim ulama’ menta’birkan bahawa anak yang dikandung
itu akan membawa rahmat dan ahli ilmu. Ilmu yang berasal daripadanya akan
berkembang lagi. Di mana saja muridnya pergi maka mereka dapat menyebarkan ilmu
yang berasal daripadanya.
Tiba-tiba pada malam Jumaat
berikutnya, lahirlah anak yang dikandung itu iaitu Syeikh Ahmad al-Fatani.
3.2.3 Kewafatan. Syeikh Ahmad al-Fatani menghembuskan nafasnya yang terakhir
pada 11 Zulhijjah 1325 H bersamaan 14 Januari 1908 M di Mina dalam usia 52
tahun. Jenazahnya dibawa ke Makkah dan disemadikan di perkuburan Ma’ala, Makkah
al-Mukarramah. Kuburnya terletak di bawah kaki Siti Khadiah R.A, Ummu
al-Mukminin, isteri pertama Rasulullah SAW (Wan Shaghir, 2005:117) 3.3
PENDIDIKAN
Pada mulanya Syeikh Ahmad al-Fatani
dididik oleh bapanya sendiri iaitu Haji wan Muhammad Zain atau juga dikenali
dengan Wan Din Bin Syeikh Wan Mustafa. Selepas itu beliau berguru pula dengan
bapa saudaranya Syeikh Wan Mustafa yang terkenal dengan gelaran ’Tok Guru
Bendang Daya II’ merupakan seorang guru pondok yang sangat terkenal di Patani
pada pertengahan kedua abad kesembilan belas Masihi (Ahmad Fathi:55).
Selanjutnya, ketika berusia empat tahun beliau telah dibawa oleh ayahandanya
dan ibundanya menetap di Makkah. Mengikut catatan Syeikh Abdullah Mirdad pula,
ketika itu beliau berusia enam tahun. Ketika di Makkah, beliau belajar pula
dengan para ulama’ Makkah. Mengikut keterangan Syeikh Abdullah Mirdad (1978)
Syeikh Ahmad Ahmad al-Fatani telah menghafaz al-Quran dan beberapa matan.
Antara guru yang sering beliau
dampingi ialah Sayyid Umar al-Syami al-Buqaciy, dengannya beliau mendalami
pelbagai disiplin ilmu seperti bahasa Arab, usuluddin, tafsir, hadis, feqah,
macani, bayan, carudh dan lain-lain lagi. Dalam usia yang masih muda beliau
telah diijazahkan dan diizinkan mengajar. Beliau merupakan seorang guru yang
alim, juga seorang penyair. Wan Shaghir (2005) mengatakan bahawa ketika di
Makkah Syeikh Ahmad al-Fatani tidak menampakkan diri sebagai seorang anak yang
rajin belajar, dia belajar secara sembunyi-sembunyi. Dengan demikian kedua-dua
orang tuanya mula rasa resah jika hal demikian berterusan. Namun, keadaan
tersebut terubat apabila ibu bapanya mendapati beliau dapat menjawab pelbagai
soalan yang diajukan dan dapat menghafaz matan-matan melebihi kawan-kawannya
yang lain. Ketika berumur dua belas tahun beliau telah sanggup mengajar ilmu
nahwu dan saraf kepada orang dewasa.
Selanjutnya Syeikh Ahmad al-Fatani
telah berangkat ke Baitu al-Maqdis untuk menimba ilmu. Diriwayatkan, beliau
telah meminum air kencingnya sendiri kerana ketiadaan air minuman ketika
perjalanan tersebut. Di Baitu al-Maqdis, beliau telah mempelajari ilmu
perubatan dan ilmu-ilmu agama dengan ulama’ di sana. Setelah dua tahun menimba
ilmu di Baitu al-Maqdis, beliau pulang ke Makkah. Namun kedua ibu bapanya agak
terkejut kerana dalam kehidupan seharian beliau tidak kelihatan seperti seorang
ulama’, sebaliknya seorang tabib yang hanya mahir dalam membuat berbagai-bagai
jenis ubat-ubatan. Lantas, ayahandanya menyuruhnya memperdalamkan lagi ilmu
pengetahuan agama agar menjadi seperti ulama’-ulama’ lampau Fatani Dar al-Salam
seperti Syeikh Daud Bin Abdullah al-Fatani. Harapan ayahandanya itu ternyata
telah menyentuh lubuk hatinya, lantas beliau berangkat menuju Mesir kerana
ketika itu Al-Azhar di Mesir cukup terkenal sebagai pusat ilmu pengetahuan
Islam (Wan Shaghir: 41-43).
Syeikh Ahmad al-Fatani merupakan
antara golongan pertama anak melayu yang diterima masuk belajar di Universiti
al-Azhar lebih dikenali pada ketika itu dengan ”Masjid Jami’ al-Azhar” .
Al-Azhar pada ketika itu sedang dalam proses peralihan dari sistem tradisional
kepada sistem pendidikan moden. Disebabkan beliau seorang sahaja dari Dunia
Melayu yang menuntut di situ, beliau telah berusaha memperkenalkan dunia Melayu
kepada tokoh-tokoh penting di universiti tersebut dengan tujuan memudahkan
pelajar-pelajar daripada negeri Melayu dapat memasuki al-Azhar dikemudian hari.
Selain itu Syeikh Ahmad al-Fatani telah
memperkenalkan ”Ruwwaq al-Jawi” juga di al-Azhar ditengah-tengah
ruwwaq-ruwwaq yang lain.Walaupun keseorangan namun beliau tetap menggunakannya.
Setelah beliau pulang ke Makkah,
barulah anak-anak Melayu makin ramai menjadi mahasiswa al-Azhar. Mereka
semuanya adalah murid Syeikh Ahmad al-Fatani yang diutuskannya untuk belajar di
universiti tersebut bagi memperdalamkan
ilmu pengetahuan demi memajukan umat Melayu pada peringkat awal menuju ke zaman
moden. Semua mereka akhirnya itu telah menjadi tokoh-tokoh penting dalam
perkembangan Islam dan bangsa Melayu di Dunia Melayu. Syeikh Ahmad al-Fatani
tidak pernah mendapat kiriman wang daripada ayahandanya. Ini kerana beliau
sendiri yang tidak mahu menyusahkan kedua ibubapanya disamping mahu hidup
berdikari. Sungguhpun dihimpit kesusahan hidup di perantauan namun tiada apa
yang dapat menggagalkannya dalam usaha menuntut ilmu. Ini terbukti apabila
Syeikh Ahmad al-Fatani telah berjaya menyusun beberapa risalah ketika beliau
menuntut di Masjid Jami’ al-Azhar.
Semua karya tersebut adalah dalam
bahasa Arab dan digubah dalam bentuk syair yang begitu indah. Antara risalahnya
itu ada yang di salin dan dipelajari oleh pelajar-pelajar tingkat awal di Mesir
dan negeri-negeri lain di Benua Afrika. Antara risalah –risalah tersebut ialah
(Wan Shagir 2005: 53) : i- Jumanat al- Tauhid (1293 H/ 1876M) ii- Munjiat
al-‘Awwam liManhaji al- Huda mina al- Zhalam (1293 H/ 1876 M ) iii- Unqud al-
La’ali (1296 H/1879 M) iv- Manzumat al-Awamil (1296 H/ 1879 M) Ketika di Mesir
juga Syeikh Ahmad al-Fatani mula terlibat dengan usaha mencetak dan mentashih
kitab-kitab Melayu Jawi. Dengan anisiatif beliau maka sahabat beliau iaitu
Syeikh Mustafa al-Babi al-Halabi telah banyak mencetak kitab-kitab Melayu Jawi
yang sebelumnya hanya disalin dengan tulisan tangan.
Setelah tujuh tahun menimba ilmu
pengetahuan di Bumi Kinanah itu, beliau pun pulang ke Makkah. Dalam usia belum
sampai 30 tahun beliau telah digelar sebagai Syeikh Ahmad al-Zaki Mesir (yang
bijak dari Mesir) oleh orang-orang Melayu Makkah. Pada tahun kepulangannya itu
juga, Syarif Hussin Raja Makkah mengadakan pertandingan dakwah dan pidato di
Masjid al-Haram. Perkara yang menjadi perhatian pada pertandingan tersebut
ialah nilai-nilai sastera atau balaghah dalam bahasa Arab. Banyak ulama’ Arab
Makkah mengambil bahagian dan Syeikh Ahmad al-Fatani pun turut menyertainya.
Pertandingan tersebut ternyata telah
menyerlahkan kewibaan Syeikh Ahmad al-fatani. Beliau telah diumumkan sebagai
juara pertandingan tersebut. Mulai peristiwa itu, nama beliau semakin dikenali
oleh penduduk Makkah. Hasil daripada pertandingan tersebut juga beliau juga
telah dilantik oleh Syarif Hussin sebagai ahli bahasa kerajaan. Tugas beliau
ialah memeriksa surat-surat rasmi kerajaan yang penting-penting sebelum
diposkan. Demikian juga beliau berperanan menggubah semua syair-syair yang
hendak dijadikan sebagai syair rasmi kerajaan (Wan Shaghir 2005: 54-56).
3.4 GURUR-GURU, ULAMA’ SEZAMAN DAN
MURID-MURIDNYA Antara guru-guru Syeikh
Ahmad al-Fatani yang terkenal ialah ketika di Makkah dan Madinah:
1. Syeikh Umar al-Syami al Baqa’ie
(1313 H)
2. Sayyid Hussein al-Habsyi (1330 H)
3. Syeikh Ahmad bin Zaini Dahlan (meninggal
1304 H)
4. Syeikh Hasbullah atau Muhammad
bin Sulaiman (meninggal 1917 M)
5. Syeikh Muhammad Haqqi al-Nazili
6. Sayyid Muhammad Amin al-Ridhwan
7. Sayyid Muhammad Ali Bin Sayyid Zhahir
al-Watri
8. Syeikh Abdul Qadir al-Syibli
al-Tharablusi
9. Syeikh Ibrahim al-Rasyidi ( 1291 H)
10. Syeikh Ahmad al-Dandarawi (1327
H)
11. Syeikh Nik Dir al-Fatani atau
nama penuhnya Abdul Qadir bin Abdul Rahman (meninggal 1898 M)
12. Syeikh Wan Muhammad Ali Kutan
Bin Abdul Rahman al-Kelantani (meninggal 1913 M)
13. Syeikh Nik Mat Kecik al-Fatani
atau nama sebenarnya Muhammad Bin Ismail (meninggal 1915 M)
Sementara itu, antara guru beliau
beliau yang terkenal ketika di Mesir ialah Syeikh Mustafa Afifi.
Antara ulama’ Melayu yang sezaman
dengan Syeikh Ahmad dan turut sama-sama mengajar di Masjid al-Haram Makkah
ialah: 1. Syeikh Jamaluddin Bin Idris dari negeri Sembilan (meninggal 1305 H)
2. Syeikh abdul Rahman Bin Muhammad Ali berasal daripada Fatani (meninggal
Ahmad Bin Mahmud 1915 M) 3. Syeikh Ahmad Khatib Bin Abdul Latif dariapada
minangkabau(1916 M) 4. Syeikh Ahmad Bin Mahmud Yunus daripada Lingga 5. Syeikh
Usman Bin Abdul Wahhab daripada Sarawak 6. Syeikh Usman Bin Shihabuddin
daripada Pontianak, kalimantan. 7. Syeikh Abdul Salam Kampar, Sumatra. 8.
Syeikh Khatib Kumango, Batu Sangkar, Sumatra. 9. Syeikh Abdul Mutallib Bin Tuan
Abdullah Faqeh daripada Kelantan.
Sebagai
ulama’ besar Syeikh Ahmad al-Fatani merupakan mahaguru kepada ulama’ulama’ dan
tokoh-tokoh besar yang bertebaran di serata pelusuk Asia Tenggara pada abad
ke-19 dan 20 (Wan Shaghir 1992). Antara ulama’ yang lahir dari didikan
rabbani Syeikh Ahmad al-Fatani ialah :
1. Dato’ Hj. Abdullah Bin Musa
al-Kelantani, musti kerajaan Johor (M. 1916)
2. Hj. Wan Ishak Bin Imam Hj. Abdullah, Mufti
Kerajaan Kelantan (M. 1915)
3. tuan Guru Hj Umar Bin Ismail , sungai
Keladi.
4. Tok Kemuning iaitu Hj Ismail Bin Hj Senik
(M 1934)
5. Tok Kenali atau nama sebenarnya
Hj. Muhammad Yusuf Bin Ahmad, Guru pondok paling berpengaruh di Kelantan,
merupakan anak murid kesayangan Syeikh Ahmad.(meninggal 1933)
6. Tok Selihong iaitu Hj Abdul Rahman Syairb
Bin Hj. Usman (M. 1935)
7. Tok Padang Jelapang, Hj. Wan Ahmad Bin Hj. Abdul Halim. (M. 1935)
8. Hj. Wan Musa Bin Hj. Abdul Somad,
mufti Kerajaan Kelantan (M. 1939)
9. Dato’ Hj. Muhammad Bin Dato’Hj.
Muhammad Said Khatib, Setiausaha Kerajaan Kelantan (M.1939)
10. Tuan Guru Hj. Ismail Bin Hj.
Mahmud (1941)
11. Tuan Guru Hj. Muhammad Soleh Bin
Hj. Hasan
12. Hj. Wan Musa Bin Wan Ahmad, Imam
rantau Panjang (M. 1942)
13. Hj. Ismail Bin Hj. Abdul Majid
al-Kelantani, Mufti Kerajaan Pontianak (1950)
14. Tuan Guru Hj. Wan Abdullah Bin
Ismail, Geting(M. 1952)
15. Tuan Guru Hj. Ismail Kecik Bin
Abdul Wahhab, nering (1953)
16. tok Bacok, hj, Usman Bin Hj. Muhammad
(1953) 17. Tok Raja, Hj. Ibrahim Bin Muhammad Yusuf, Mufti Kerajaan Kelantan.
(1955)
18. Tok Pulau Ubi, Hj, Yususf Bin
Abdul Rahman
19. Dato’ Hj. Nik Mahmud Bin Hj. Ismail Qadhi,
Menteri Besar Kelantan selama suku abad (1964)
20. Tuan Guru Hj Said Bin Abdul Salam, besut
Terengganu (1897)
21. Hj. Muhammad Said Bin Hj.
Jamaluddin, Negeri Sembilan
22. Tengku Mahmud Zuhdi Bin Tengku
Abdul Rahman al-Fatani, Syaikh al-Islam Kerajaan Selangor (1956)
23. Syeikh Wan Daud Bin Syeikh
Mustafa al-Fatani, Makkah (1936)
24. Syeikh Wan Muhammad Nor Bin
Syeikh Nik Mat Kecik al-Fatani, Makkah (1944)
25. Hj. Muhammad Saleh, Qadhi
Kemboja.
26. Hj. Muhammad Jabbar Khatib Bin
Hj. Muhammad Arif, Maharaja Imam Kerajaan Sambas, Kalimantan.
27. Syeikh Muhammad Saad Mongka, Paya Kumbuh,
Sumatra (1339 H)
28. Maulana Syeikh Sulaiman al-Rusli, Condong,
Bukit Tinggi, Sumatra (1970)
29. Syeikh Mustafa Husin, Purba, Mendahiling,
Sumatra (1955)
30. Syeikh Hasanuddin Bin Syeikh
Maksum, bergelar Imam Paduka Tuan, mufti Kerjaan Deli, Sumatra
31. Tuan Guru Hj. Wan Abdullah
Bendang Gucil, Patani ( 1913)
32. Tuan Guru Hj. Cik Ibrahim Bin Musa,
Bendang Gucil.
33. Tuan Guru Hj. Abdul Samad Bin Muhammad
Saman, Jakar, Patani (1945)
34. Hj. Wan Harun Bin Hj. Wan Hasan,
Qadhi Patani
35. Tok Kelapa, Hj. Muhammad Husin
bin Abdul Latif, Kelapa Baris, Patani (1948)
36. Tuan Guru Pakcu Yeh, Hj. Idris
Bin Abdul Karim, Kampung Tok Raja Haji, Patani (1935)
37. Tok Bermin, Hj. Wan Muhammad Bin
Hj. Wan Idris, Bermin, Patani (1957) 38. Tuan Guru Hj. Wan Ahmad Faluan Bin
Yususf, Nadi Tanjung, Fatani (1958)
3.5 KELEBIHAN SYEIKH AHMAD AL-FATANI
Menyentuh kelebihan Syeikh Ahmad
al-Fatani, Ahmad Fathi al-Fatani (2001) di dalam bukunya yang bertajuk “Ulama’
Besar dari Fatani” telah meletakkan nama Syeikh Ahmad al-Fatani di senarai yang
ketiga daripada 25 orang tokoh yang diterjemahkan riwayat hidup mereka. Satu
perkara yang menarik dan menggambarkan kehebatan Syeikh Ahmad ialah apabila
Ahmad Fathi al-Fatani telah mengupas tentang keistemewaan Syeikh Ahmad yang
tidak dilakukannya pada tokoh-tokoh lain. Ahmad Fathi telah menggariskan sembilan keistimewaan Syeikh ahmad
al-Fatani. Pertama,
ulama’ Melayu pertama yang merintis
penyelidikan dalam bidang kimia.
Kedua, ulama’ Melayu pertama yang belajar ilmu
perubatan.
Ketiga, pentashih kitab-kitab Melayu
yang paling awal di percetakan Mesir, Makkah dan Istanbul.
Keempat, pelopor penulisan sejarah yang jarang
diterokai orang.
Kelima, seorang yang dapat mengupas untaian
syair-syair Arab lama setanding dengan kebolehan jaguh Arab sendiri.
Keenam, seorang ulama’ siasah dan
pejuang yang mengambil berat terhadap nasib bangsa Melayu.
Ketujuh, merupakan antara segelintir
ulama’ Melayu yang yang berkemampuan mengarang dalam bahasa Arab. Kelapan,
berkebolehan mengajar 47 jenis ilmu dan yang
kesembilan, beliau merupakan ulama’
Melayu pertama mengadakan soal jawab agama secara terbuka, lisan dan tulisan
yang telah dibukukan dengan judul ”al-Fatawa al-Fataniah”.
3.6 SUMBANGAN TERHADAP PERKEMBANGAN
ILMU
Seperti yang telah dijelaskan, Syeikh Ahmad
al-Fatani merupakan ulama’ yang sangat produktif dalam menghasilkan karya-karya
ilmiah, sama ada hasil karangannya sendiri mahupun dalam bentuk usaha
pentashihan dan pencetakan kitab-kitab. Jumlah sebenar karya yang dihasilkan
Syeikh Ahmad al-Fatani belum dapat diketahui secara tepat . Menurut Wan Shaghir
(2000:108-109), hal tersebut disebabkan sebahagian besar manuskrip beliau yang
dipindahkan dari Makkah ke Kampung Jambu, Patani, telah dimusnahkan pada tahun
1970 oleh orang yang tak kenal nilai barang tersebut. Menurutnya lagi setakat ini karya Syeikh Ahmad al-Fatani
yang ditemui ialah sebanyak 95 buah, 54 buah dalam bahasa Arab dan 41 buah
dalam bahasa Melayu. Sebahagian kitab-kitab tersebut sudah dicetak dan
sebahagiannya masih dalam bentuk manuskrip. Penglibatan Syeikh Ahmad al-fatani
dalam penulisan bermula semenjak beliau diusia remaja. Karya pertamanya Nazam
Nur al-Anam diusahakannya semenjak berusia 15 tahun. Karya-karya dimasa mudanya
iaitu ketika beliau belajar di Bait al-Maqdis dan Mesir ditulisnya dalam bahasa
Arab.
Setelah tamat pengajian di Al-Azhar dan pulang
ke Makkah barulah beliau mula menulis di dalam bahasa Melayu (wan Shaghir
1992:44). Kemampuan beliau menguasai dan mengajar 47 jenis ilmu sama ada ilmu
agama dan ilmu dunia sepertimana dijelaskan oleh Tok Kenali dalam majalah
Pengasuh bilangan 17, sudah cukup mengambarkan kehebatan ulama’ berdarah Melayu
ini.
Khazanah ilmu Syeikh Ahmad al-Fatani yang ditinggalkan dapat
dilihat dalam beberapa bidang ilmu pengetahuan : 3.6.1- Ilmu Bahasa Arab dan Sastera Arab. Kemampuan dan
kehebatan Syeikh Ahmad al-Fatani memang sudah masyhur sehinggakan
kemasyhurannya dalam sastera dan bahasa Arab lebih menonjol berbanding
ilmu-ilmu lain.. Jika tidak masakan beliau boleh dilantik sebagai Ahli Bahasa
Kerajaan diusia yang masih muda. Selain itu beliau gelaran al-Adib (sasterawan)
yang diberikan kepada beliau juga menjelaskan lagi ketokohan beliau dalam aspek
sastera dan bahasa (lihat Wan Shaghir,2005:84-87), bahkan semenjak diusia 12
tahun beliau telah digelar Sibawaih Shaghir kerana kejayaannya yang luar biasa
dalam ilmu nahu (Wan Shaghir,2005:93).
Sumbangan Syeikh Ahmad al-Fatani dalam bidang
bahasa Arab dapat dilihat melalui karya-karya beliau dalam bidang ini.
Sebahagian karyanya seumpama kitab Tashil Naili al-Amani sudah terkenal di
peringkat antarabangsa dan hingga ke hari ini masih diguna pakai. Karya beliau
dalam bidang ini yang telah dicetak adalah seperti berikut:
1. Tashil Naili al-Amani. Siap ditulis pada
tahun 1300 H /1882 M. Cetakan pertama diterbitkan oleh Mathbaah al-Bahiyyah di
Mesir pada tahun 1301 H/ 1883 M. Kitab ini masih terus dicetak sehingga kini
oleh pelbagai percetakan termasuk beberapa percetakan di Surabaya, Bandung,
Singapura, Pulau Pinang, Patani, bangkok dan lain-lain.
2. Al-Ibriz al-Sarsi fi fanni al-Sarfi.
Disiapkan pada 1308 H/ 1890 M. Kitab ini hanya sekali dicetak oleh United
Press, Pulau Pinang. .
3. Ibniatu al-Asma’ wa al-Af’al.
Karya ini telah dicetak oleh beberapa percetakan di Patani, Kelantan dan
Bangkok. Percetakan kitab ini sentiasa digabungkan dengan cetakan kitab
al-Risalah al-fataniah.
4. Matnu Dhammin wa Madkhal. Kitab
ini pernah diterbitkan oleh al-Ahmadiah Press, Singapura dengan diletakkan nama
Muhammad Shiddiq, Sapat, Inderagiri sebagai pengarangnya. Keadaan ini telah
menimbulkan kekeliruan. Manuskrip asli kitab ini jauh lebih lengkap daripada
yang pernah diterbitkan Edisi cetakan kitab ini sangat banyak, sama ada cetakan
di Timur Tengah mahupun di Asia Tenggara.
5. al-Risalah al-Fataniah. Cetakan
kitab ini juga sangat banyak dan masih gunakan di pusat pengajian sistem pondok
di Kelantan, Kedah, Patani, bangkok dan Burma. 6. Tadriju al-Shibyan. Tanpa
tahun, membicarakan ilmu balaghah. Pernah dicetak di Makkah dan Mesir.
7. Ilmu al-Isti’arah. Tanpa catatan
tarikh. Cetakan pertama risalah ini diterbitkan oleh Mathba’ah al-Miriyah
al-Kainah, Makkah pada tahun 1325 H / 1907 M Selain itu, masih banyak khazanah
berharga karya-karya Syeikh Ahmad al-Fatani dalam bidang bahasa Arab yang masih
dalam bentuk manuskrip dan ada diantaranya yang tidak sempat disiapkan oleh
beliau.
Antaranya ialah : 1. al-Thimar
al-Syahiyyah. Manuskrip ini membicarakan ilmu Nahu, diselesaikan penulisannya
pada tahun 1294 H.
2. Syarh al-Thimar al-Syahiyyah.
Manuskrip ini merupakan huraian terhadap kitab al-Thimar al-Syahiyyah di atas
oleh Syeikh Ahmad al-Fatani sendiri. Namun karya ini tidak sempat disiapkan
oleh beliau.
3. Manzumat al-Awamil. Manuskrip ini
disiapkan penulisannya pada 1296 H/ 1879 M. Kitab ilmu nahu ini mengandungi 69
bait syair dan merupakan usaha Syeikh Ahmad al-Fatani merubah karya Syeikh
Abdul Qahir al-Jurjani (meninggal 471 H) dari bentuk prosa kepada bentuk syair.
4. Ilmu al-Sarf. Disiapkan pada
tahun 1317 H / 1899 M. Manuskrip ini antara khazanah ilmu yang telah dibuang ke
sungai Jambu tetapi telah sempat diselamatkan.
5. Syarah Matni al-Fataniah. Menurut Wan
Shaghir, manuskrip asli kitab beliau temui pada tahun 2004 M di rumah Syeikh
Wan Ibrahim Bin Wan Abdul Qadir iaitu sepupu kepada Syeikh Ahmad al-Fatani.
Karya ini tidak sempat disiapkan oleh Syeikh Ahmad al-Fatani, dan keadaan
manuskrip ini juga sudah tidak elok.
6. ’Unqudu al-La-aali. Karya ini
mengenai ilmu Nahu yang digubah dalam bentuk 98 bait syair. Karya dalam bentuk
manuskrip asli ini telah diselesaikan pada tahun 1296 H / 1879 M. 3.6.2- Ilmu
berkaitan al-Quran Ilmu berkaitan al-Quran ialah seumpama ilmu Tafsir,Ilmu
Asbab Nuzul, Ilmu Rijal al-Tafsir, Ilmu Tajwid, Ilmu Qiraat, Ilmu Fadhail ayat
al-Quran dan lain-lain yang bersangkutan dengan kitab suci itu.
Syeikh Ahmad al-fatani, sebagai
ulama’ besar telah memberikan sumbangan yang besar dalam mengajar dan memperkembangkan
ilmu-ilmu tersebut. Ada diantara bidang ilmu al-Quran yang sempat beliau tulis
dan ada yang beliau tashihkan. Di dalam bidang tafsir al-Quran, keterlibatan
dan sumbangan Syeikh Ahmad al-fatani dapat dibuktikan dengan munculnya kitab
Turjuman al-Mustafid atau lebih dikenali dengan Tafsir Baidhawi Melayu. Kitab
ini merupakan karangan Syeikh Abdul Rauf Bin Ali al-Fansuri, dan dikatakan
kitab ini merupakan terjemahan dan tafsir al-Quran yang pertama sekali dalam
bahasa Melayu. Pentashih pertama kitab ini ialah Syeikh Ahmad al-Fatani, dan di
atas usaha beliaulah kitab ini dapat diterbitkan.
Selain mentashih Syeikh Ahmad al-fatani juga
pernah menyusun kita terjemahan dan tafsir al-Quran, namun sayangnya dipercayai
bahawa manuskrip karya beliau itu telah dibuang ke Sungai Jambu pada tahun
1970. Dalam ilmu Tajwid pula, Syeikh Ahmad pernah menyusunnya tetapi hanya
dalam bentuk manuskrip yang tidak lengkap. Selain itu terdapat dua buah kitab
tajwid yang beliau tashihkan iaitu kitab al-Mawahib al-Makkiyah, karangan
Syeikh Abdul Qadir Bin Abdul Rahman al-Fatani dan kitab Maurid al-Zaman,
karangan Syeikh Abdukllah Bin Qasim Senggora. Pada kedua-dua kitab tersebut
terdapat syair gubahan Syeikh Ahmad al-Fatani di dalam bahasa Arab dan bahasa
Melayu. 3.6.3- Ilmu berkaitan Hadis Sepertimana al-Quran yang mempunyai
kepelbagaian ilmu yang berkaitan dengannya demikian juga keadaannya dengan
Hadis. Antara disiplin ilmu yang berkaitan dengan Hadis ialah ilmu Mushthalah
Hadis, Ilmu Dirayah Hadis dan Ilmu Rijal Hadis. Syeikh Ahmad al-fatani selain
penghafal Hadis dalam jumlah yang banyak, beliau juga telah khatam pengajian
ilmu-ilmu Hadis terutama kitab-kitab karangan ulama’ Ahlu Sunnah. (wan
Shaghir,2005,jld 2:228)
Sumbangan Syeikh Ahmad al-Fatani
dalam ilmu Hadis pula dapat dilihat menerusi beberapa karya dan usaha
pentashihan yang beliau lakukan. Kitab beliau yang pernah dicetak dalam bidang
ini ialah Bisyarat al-’Amilin wa Nazarat al-Ghafilin iaitu sebuah kitab Hadis
dalam bahasa Melayu. Beliau juga ada menyusun sebuah lagi kitab dalam bahasa
Arab, namun kitab tersebut masih dalam bentuk manuskrip.
Selain itu, dalam karya beliau Hadiqat
al-Azhar wa al-rayyahin juga banyak terdapat Hadis dan terjemahannya. Disamping
menulis beliau juga melakukan pentashihan terhadap beberapa buah kitab yang
membicarakan ilmu Hadis dalam bahasa Melayu. Terdapat tiga buah kitab yang
telah dikenal pasti ditashih oleh beliau iaitu Kitab Kashfu al-Ghummah karya
Syeikh Daud Bin Abdullah al-Fatani, al-Jauhar al-Mauhub karya Syeikh Wan Ali
Bin Abdul Rahman Kutan al-Kelantani, dan al-Kaukab al-Durri karya Syeikh
Muhammad Bin Ismail al-Fatani. 3.6.4- Ilmu Feqah Dalam ilmu Feqah pula
sekurang-kurangnya 3 judul kitab Feqah dalam bahasa Melayu karangan Syeikh
Ahmad al-Fatani yang telah diterbitkan dan sebuah dalam bahasa Arab yang tidak
sempat diterbitkan. Kitab-kitab tersebut ialah, al-Bahjat al-Mubtadin wa
Farhatu al-Mujtadin, tahun 1310 H/ 1893 M, Unwanu al-Falah wa ”unfawan
al-Shalah, tahun 1319 H/1902 M, dan al-Fatawa al-Fataniah.
Syeikh Ahmad al-Fatani juga terlibat
Fiqh Nusantara sebagai pentashih pertama dan penyebar kitab-kitab feqah yang
dikarang oleh para ulama’ sebelumnya. Antara kitab-kitab yang ditashihkan oleh
beliau ialah, al-Shiratu al-Mustaqim, Sabil al-Muhtadin, Furu’ al-Masail,
Mir-atuth al-Thalibin, Sullamu al-Mubtadi, Fathu al-Mannan, al-Jawahir
al-Saniyyah, Mathla’u al-Badrain dan Kasyfu al-Litsam. Selain yang tersebut,
terdapat juga sebuah kitab feqah bahasa Arab yang terkenal di seluruh dunia
iaitu kitab I’anat al-Thalibin karangan Sayyid Abu Bakri Syatha (meninggal 1892
M) juga ditashihkan oleh Syeikh Ahmad al-Fatani.
3.6.5- Ilmu Matematik dan Falak Antara
kelebihan ulama’ berdarah Melayu ini, ialah kemampuan beliau yang tinggi dalam
pelbagai disiplin ilmu. Antara ilmu yang tidak terlepas daripada genggaman
beliau ialah ilmu Hisab atau Matematik dan Falak. Keterlibatan Syeikh Ahmad
al-Fatani dalam ilmu matematik dapat dilihat dalam kitab beliau al-Fatawa
al-Fataniyah dan usaha penerbitan dan pentashihan kitab Matnu al-Sakhawiyyah fi
Ilmi al-Hisab karya Syeikh Abdul Qadir al-Sakhawi. Kitab tersebut telah
diterbitkan pada tahun 1304 H / 1886 M. Selain itu beliau juga telah menyusun
satu syarah kepada kitab Matan Sakhawi yang disiapkan pada tahun 1304 H / 1886
M. Semua karya tersebut adalah di dalam bahasa Arab.
Selain ilmu matematik biasa,
terdapat juga ilmu matematik yang sangat erat hubungannya dengan ilmu Falak.
Bidang ini lebih banyak diberi tumpuan oleh beliau berbanding ilmu matematik
biasa. Pada tahun 1305 H/ 1887 M Syeikh Ahmad al-Fatani telah mentahqiqkan
kitab Wasilat al-Tullab li Ma’rifati A’mal al-Lail wa al-Nahar bi Thariq
al-Hisab karya Syeikh al-Khaththab. Pada tahun 1313 H / 1895 M pula beliau
telah mentahqiqkan kitab Ghayat al-Idrak fi al-A’mal bi Kurat al-Aflak. Menurut
Wan Shaghir (2005) karya terbesar Syeikh Ahmad al-Fatani mengenai ilmu Falak
berjudul al-Rubu’ al-Mujayyab tetapi tidak sempat disiapkan. Keilmuan mendalam
Syeikh Ahmad al-Fatani dalam ilmu Hisab dan Falak telah memberi kesan yang besar
kepada dunia Melayu dalam perkembangan ilmu Hisab dan Falak khususnya pada
penghujung abad ke-19 dan awal abad ke-20 Masihi. Beberapa orang anak murid
beliau memainkan peranan penting dalam memperkasakan ilmu ini di Alam Melayu.
Antara mereka yang terkenal ialah Syeikh Abdul
Rahman Gudang al-Fatani, Syeikh Muhammad Nur al-Fatani, Haji Umar Bin Ismail
Nuruddin Kelantan, Syeikh Tahir Jajaluddin al-Azhari al-Falaki, Syeikh Jamil
Jambek, Haji Abdullah Fahim, Mufti Pulau Pinang dan ramai lagi (Wan Shaghir, 2005).
3.6.6- Ilmu Perubatan Seperti yang telah dinyatakan, Syeikh Ahmad al-Fatani
telah mendapat pendidikan khusus dalam bidang kedoktoran daripada Syeikh Abdul
Rahim al-Kabuli, yang merupakan seorang doktor atau thabib yang berasal dari
Kabul, Afghanistan. Bukan sekadar itu, bahkan Syeikh Ahmad al-Fatani juga telah
terlibat secara lansung sebagai pengamal perubatan. Menurut Wan Shaghir (2005),
Syeikh Ahmad al-Fatani dikenali oleh beberapa orang doktor di Mesir pada zaman
itu, di mana telah ditemui beberapa pucuk surat yang dikirim oleh doktor-doktor
dari Mesir kepada Syeikh Ahmad al-Fatani di Makkah yang meminta beliau
bekerjasama dengan mereka untuk membuat penelitian terhadap pelbagai jenis
ubat-ubatan yang baru diperkenalkan.
Terdapat dua buah karya Syeikh Ahmad al-Fatani
dalam bidang ilmu perubatan. Salah satunya dalam bahasa Melayu yang berjudul
Thaiyib al-Ihsan fi Thibb al-Insan, yang telah siap disusun pada 1312 H / 1894
M. Selain itu, terdapat beberapa halaman dalam kitab beliau, Hadiqat al-Azhar dan
Luqthah al-’Ajlan yang menyentuh tentang perubatan (Wan Shaghir,2005,Jld
2:179). 3.6.7- Ilmu Sejarah Syeikh Ahmad al-Fatani dapat diklasifikasikan
sebagai golongan ulama’ pertama daripada dunia Melayu yang menulis dalam
pelbagai aspek sejarah sama ada dalam konteks tamadun Islam mahupun dalam
konteks sejarah Melayu. Dalam bidang sirah Nabi beliau telah menghasilkan 3
buah karya, salah satu daripadanya dalam bentuk puisi Arab yang berjudul
al-Lum’ah al-Nuraniyah wa Nafahat al-Miskiyah.
2 lagi dalam bahasa Melayu namun
satu darinya dalam bentuk prosa dan satu lagi dalam bentuk puisi. Yang dalam
bentuk prosa disiapkan pada tahun 1307 H/ 1889 M dengan judul Badr al-Tamam wa
al-Nujum al-Tsawaqib. Kitab ini telah diulang cetak beberapa kali. Adapun sirah
Nabi dalam bentuk puisi Melayu pula masih dalam bentuk manuskrip dan merupakan
karya beliau yang pertama sekali iaitu ketika beliau berusia 15 tahun. Selain
menulis tentang sirah Nabi, Syeikh Ahmad al-Fatani juga menulis tentang
biografi imam mujtahid yang empat, biografi para wali Allah dan sejarah
perkembangan Islam di Hindia-Belanda (Indonesia) yang dimuatkan di dalam kitab
Hadiqat al-Azhar. Selain sejarah dan tamadun Islam, di dalam kitab tersebut
juga dimuatkan sejarah yang menyentuh asal usul Bugis –Melayu, juga beberapa
pemikiran sejarah dalam bentuk prosa dan puisi. Disamping itu, beliau juga
menulis tentang sejarah Turki Uthmaniah dan kitab tersebut pernah dicetak
bersama kitab Hadiqat al-Azhar.
Selain yang disebutkan Syeikh Ahmad
al-Fatani juga dikatakan pernah mengarang tentang sejarah Patani yang lengkap
dengan diberikan judul Fadhilah Ahmad al-Fatani, namun menurut Wan Shaghir
karya tersebut belum ditemui.
3.7 SUMBANGAN TERHADAP PERKEMBANGAN
ILMU KALAM DI ASIA TENGGARA Para ulama’ Nusantara amat menitik beratkan ilmu
berkaitan aqidah. Selain menyampaikan dakwah melalui pengajaran di
madrasah-madrasah ataupun di masjid dan surau, mereka juga giat membukukannya
agar aqidah yang benar terpelihara dan terus dapat dikembangkan. Terdapat
banyak karya para ulama’ Melayu yang menyentuh aspek aqidah ini. Ada yang
disusun dalam bentuk yang ringkas dan ada membahaskannya dengan panjang lebar.
Karya pertama yang ditemui ialah terjemahan kitab al-Aqa’id al-Nasafi” karangan
asal Umar Najm al-Din al-Nasafi. Karya terjemahan ini tidak diketahui
penterjemahnya, dilakukan pada 998 H / 1590 M. Kitab ini telah diperkenalkan
buat pertama kalinya oleh Syed Muhammad Naquib al-Attas dengan buku yang diberi
judul The Oldest Known Malay Manuscript A 16Th Malay Translatration Of The
‘Aqaid al-Nasafi’ (1988). (Syafie Abu Bakar,2000:hlm 410). Selepas itu, muncul
pula karya berjudul Ilmu Tauhid yang ditulis oleh Ahmad Bin Aminuddin al-Qadhi
Kedah, pada tahun 1032 H ? 1622 M. Lapan tahun selepas itu, lahir pula Karya
Syeikh Nuruddin al-Raniri yang bertajuk Duraru al-Faraid bi Syarhi al-‘Aqaid
yang disiapkan pada tahun 1040 H/ 1630 M. Selepas itu Syeikh Syihabuddin
al-Haji Bin Abdullah al-Jawi pula menyusun sebuah lagi kitab dengan diberi
tajuk Syarh ‘Aqaidi al-Iman yang diselesaikan pada tahun 1162H / 1748 M.
Selanjutnya pada tahun 1170 H / 1756
M. muncul pula karya Syeikh Muhammad Zain Bin Faqeh Jalaluddin Aceh dengan
judul Bidayat al-Hidayah . Kitab ini telah dicetak di beberapa percetakan
dengan di tashihkan oleh oleh Syeikh ahmad al-Fatani. Atas usaha beliau maka
kitab tersebut telah tersebar ke serata Nusantara dan sehingga sekarang masih
terdapat di pasaran kitab. Kitab-kitab sebelum kitab Bidayat al-Hidayah seperti
yang telah disebutkan sudah tidak terdapat di pasaran, maka dengan sebab itu
boleh dikatakan bahawa kitab Bidayat al-Hidayah adalah kitab aqidah dalam
bahasa Melayu tertua yang masih wujud. Selepas kecemerlangan kitab Bidayat
al-Hidayah, lahirlah nama-nama besar dalam arena persuratan aqidah di Alam
Melayu. Antara mereka ialah Syeikh Abdul Samad al-Palembangai dengan kitabnya
Zahrat al-Murid fi Bayani Kalimat al-Tauhid yang disiapkan pada tahun1178 H /
1764 M. Sepuluh tahun selepas itu muncul pula Syeikh Muhammad Arsyad al-Banjari
dengan judul kitabnya Tuhfat al-Raghibin fi Bayani Haqiqat Iman al-Mukminin,
tahun 1188 H / 1774 M. Ulama’ yang paling produktif dalam penghasilan karya
dalam bidang ini ialah Syeikh Daud Bin Abdullah al-Fatani dengan
sekurang-kurang 7 karya telah dihasilkan iaitu ; 1- Kifayat al-Mubtadi wa Irsyadu
al-Muhtadi, tanpa tarikh. 2- Risalat Ta’alluqi bi Kalimat al-Iman 3- Dhiaul
al-Murid, tanpa dinyatakan tahun. 4- Al-durr al-Tsamin, tahun 1232 H / 1817 M.
5- Wardu al-Zawahir, tahun 1245 H / 1831 H. 6- Al-Bahjat al-Wardiyah, tahun
1259 H / 1845 M. 7- Al-Bahjah al-Saniyah fi al-’Aqidah al-Sunniah, tahun 1258 H
/ 1844 M. Selain kitab-kitab tauhid yang disusun khas seperti di atas, Syeikh
Daud al-Fatani juga menulis ilmu ini pada bahagian awal kitab-kitab feqahnya
iaitu kitab Hidayat al-Muta’allim, al-Jawahir al-Saniyyah, Sullamu al-Mubtadi,
Fathu al-Mannan dan Furu’ al-Masail. Selain Syeikh Daud al-Fatani terdapat
beberapa orang lagi tokoh dalam bidang ini seperti Syeikh Abdul Rahman Siddiq
Bin Muhammad Afif, Mufti kerajaan Inderagiri, Sumatera, dengan kitabnya Fathu
al-’Alim, juga Syeikh Zainal Abidin Bin Muhammad al-Fatani dengan kitabnya
’Aqidat al-Najin, tahun 1308 H / 1890 M. Disamping itu tidak ketinggalan Syeikh
Zainuddin Bin Muhammad Badawi dengan kitabnya Siraj al-Huda. Tokoh kedua yang
banyak berkarya dalam bidang ini selepas Syeikh Daud al-Fatani ialah Syeikh
Ahmad al-Fatani dengan menghasilkan sekurang-kurangnya 7 buah kitab. Sinopsis
ringkas kitab-kitab tersebut adalah seperti berikut iaitu : 1- Jumantut Tauhid,
diselesaikan Masjid Al-Azhar, Mesir tahun 1293 H /1876 M 2- Munjiatul ‘Awwam li
Manhajil Huda minaz Zhalam, diselesaikan di Masjid Al-Azhar, Mesir, tahun 1293
H / 1876 M 3- Minhajus Salam fi Syarhi Hidayatul ‘Awwam, diselesaikan di
Makkah, tahun 1306 H / 1888 M 4- ‘Iqdul Juman fi ‘Aqidatil Iman, diselesaikan
di Makkah , 1306 H / 1888 5- Risalah Kecil Sifat Dua Puluh, 1321 H / 1895 M 6-
Faridatul Faraid fi ‘Ilmil ‘Aqaid , diselesaikan di Makkah, 1313 H / 1895 M 7-
An-Nurul Mubin , diselesaikan di Makkah, tanpa tarikh. Selain karya khusus
seperti yang dinyatakan, terdapat juga karya tauhid beliau yang disisip pada
bahagian awal kitab-kitabnya yang lain seumpama pada kitab al-Bahjatu Mubtadin
dan ‘Unwanu al-Falah.
Disamping itu terdapat juga penjelasan yang
panjang mengenai aqidah yang dimuat pada bahagian awal al-Fatawa al-Fataniah,
juga pada Hadiqat al-Azhar. Selain itu, tulisan beliau juga terdapat pada
kitab-kitab aqidah yang ditashihkannya, di antaranya di bahagian tepi kitab
Bidayat al-Hidayah karangan Syeikh Muhammad Zain Bin Faqeh Jalaluddin Aceh dan
pada al-Durr al-Tsamin karangan Syeikh Daud al-Fatani. Selain menulis dan
mengajar bidang ilmu kalam ini, Syeikh Ahmad al-Fatani juga memainkan peranan
yang sangat besar terhadap penyebaran kitab-kitab aqidah yang di karang oleh
para ulama’ sebelumnya, mahupun sezaman dengannya. Bermula dengan kitab Bidayat
al-Hidayah karangan Syeikh Muhammad Zain Bin Faqeh Jalaluddin Aceh hingga karya
Syeikh Daud al-Fatani semuanya ditashih dan diusahakan percetakannya oleh
Syeikh Ahmad al-Fatani.(Wan Shaghir,2001) Dengan penjelasan di atas, dapat
dirumuskan bahawa Syeikh Ahmad al-Fatani merupakan tokoh terbesar dalam
penyebaran ilmu Islam di Nusantara.
3.8 PERJUANGAN DI PERINGKAT
ANTARABANGSA Sumbangan pemikiran Syeikh Ahmad al-Fatani tidak terbatas pada
dunia Melayu sahaja malah sumbangan dan jasanya menjangkaui dunia Islam
keseluruhannya. Perkara ini dapat dibuktikan dengan beberapa siri perjuangan dan
pemikiran yang dilakukan semasa hidupnya. Secara ringkasnya siri perjuangan
tersebut dapat dinyatakan dalam 4 perkara;
3.8.1 Menyebarkan keilmuan Islam melaui media
cetak Sebelum zaman hidupnya Syeikh Ahmad al-Fatani, media cetak dunia Melayu
hanya menggunakan huruf batu (litografi). Naskhah yang diterbitkan pula
berkisar kepada syair dan hikayat. Kitab-kitab hukum hakam Islam seperti fiqh,
tauhid, tasauf dan ilmu-ilmu lain, hampir-hampir tidak dipedulikan. Keadaan
yang sama berlaku di dunia Islam yang lain.
Dalam tahun 1871 Masihi Syeikh Ahmad
al-Fatani yang ketika itu berusia 16 tahun mulai menyedari perkara itu setelah
beliau menemui beberapa kitab yang diterbitkan tidak sesempurna tulisan tangan
aslinya. Timbullah aspirasi daripada beliau untuk membuat penelitian terhadap
naskhah secara mendalam. Kitab-kitab yang telah ditelitinya sama ada dalam
bahasa Arab mahupun Melayu di bawanya pergi ke Mesir pada tahun 1876 Masihi .
Di Mesir beliau mengemukakan ideanya
kepada sahabatnya Syeikh Mustafa al-Baby al-Halaby, seorang saudagar Arab yang
memiliki mesin cetak, namun hanya naskhah dalam bahasa Arab yang dipersetujui
oleh Syeikh Mustafa al-Halaby. Maka Syeikh Ahmad al-Fatani pun mula bekerjasama
dengan Syeikh Mustafa al-Halabiy dalam membuat penelitian terhadap kitab-kitab
Arab yang akan diterbitkan. Kitab-kitab Melayu pula, Syeikh Ahmad al-Fatani
mendapat modal daripada al-Amjad al-Kasmiri Fida Muhammad dan anaknya Abdul
Ghani, seorang India yang beragama Islam di Mesir.
Ketika inilah Syeikh Ahmad al-Fatani mencipta satu istilah ” tashih” dan ”taslih”.
Kitab Melayu pertama yang ditashihkannya ialah Hidayat al-Salikin, karya Syeikh
Abdul Somad al-Falembani yang dicetak oleh Matba’ah Syeikh Hasan al-Tukhi yang
terletak berhampiran Masjid Jamik al-Azhar.
Sementara itu di Makkah, Syarif
Makkah melarang kemasukan kitab-kitab selain bahasa Arab di Makkah dan Madinah.
Keadaan ini menyebabkan Syeikh Ahmad al-Fatani mengirim surat protes kepada
Sultan Abdul Hamid Khan Tsani, Sultan Turki Usmaniah yang berkuasa pada ketika
itu. Syeikh Ahmad al-Fatani memahami strategi dan situasi politik pada ketika
itu, di mana Syarif Makkah pada ketika itu adalah di bawah panji-panji
kesultanan Turki Usmaniah. Di samping itu, beliau juga bercita-cita untuk
mengadap Sultan Turki Usmaniah untuk membuat perbincangan. Namun, sebelum itu,
beliau terlebih dahulu membuat pengembaraan ke merata tempat di Timur tengah
dan Eropah untuk mempelajari teknologi terkini mesin cetak. Dengan takdir Allah
S.W.T. Syeikh Ahmad al-Fatani diundang bertemu mengadap Sultan Abdul Hamid Khan
Tsani dan segala pandanganya dikemukan kepada baginda. Dengan hujah-hujah yang
mantap akhirnya Sultan Abdul Hamid khan menerima pemikiran Syeikh Ahmad dan
beliau telah dilantik sebagai Ketua Jawatankuasa Pengadaan Percetakan kerajaan
Turki Uthmaniah ( Matb’ah al-Amiriyah) Turki-Uthmaniah.
Akhirnya, tiga buah percetakan
kerajaan Turki diwujudkan iaitu di Istanbul, Kaherah dan Makkah. Pada awalnya
ketiga-tiga percetakan tersebut di namakan Matba’ah al-Amiriyah, akhirnya disingkatkan
dengan nama Matba’ah al-Miriyah sahaja. Setelah setahun Syeikh Ahmad al-Fatani
bertugas di Istanbul, beliau bertugas pula di Matba’ah al-Miriyah al-Kainah bi
Bulaq, Mesir, sebagai Ketua Tashih Matba’ah yang berperanan melakukan tashih
terhadap kitab-kitab Arab dan Melayu. Selepas itu, pada tahun 1882 Masihi
barulah Syeikh Ahmad al-Fatani berpindah ke Makkah menjadi Ketua Tashih di
Matba’ah al-Miriyah al-Kainah, Makkah al-Musyarrafah.
Setelah di Makkah barulah beliau
membahagikan tugas tashih kepada beberapa bahagian. Bahagian Bahasa Melayu yang
menggunakan tulisan Jawi ditugaskan kepada dua orang muridnya iaitu Syeikh Daud
Bin Ismail al-Fatani dan Syeikh Idris Bin Hussein al-Kelantani. Untuk menyemak
karya yang berasal dari Aceh ditugaskan kepada Syeikh Ismail Bin Abdul Mutallib
al-Asyi, bahgian jawa pula diserahkan kepada Syeikh Abdul Hamid Kudus dan
bahagian Bugis diserahkan kepada Syeikh Muhammad Amin Bugis. Sekitar tahun 1882
Masihi hingga 1889 Masihi Syeikh Ahmad al-Fatani sering berulang alik antara
Mesir, Makkah, Istanbul dan dua kali mengunjungi Bombay, Cam, Patani,
Semenanjung Tanah Melayu, Singapura dan Riau.
Kitab-kitab yang dicetak dengan
permodalan Kerajaan Turki Uthmaniah disebarkan secara besar-besaran ke seluruh
dunia Islam. Selain itu Syeikh Ahmad al-Fatani juga merancang Memperkembangkan
media cetak itu di dunia Melayu, dengan tujuan mencetak karya-karya yang
dihasilkan oleh para ulama’ dan intelektual Melayu sendiri. Beliau telah
melantik beberapa muridnya sebagai perintis ke arah itu. Di Kelantan beliau
melantik Syeikh Daud Bin Ismail al-Fatani dan percetakannya dinamakan Matba’ah
al-Miriyah al-Kalantaniyah yang terletak di Kota Bharu. Raja Ali Kelana pula
ditugaskan di Riau dengan nama percetakan Matba’ah al-Miriyah al-Ahmadiyah atau
lebih dikenali Matba’ah Ahmadiyah. Selain itu dinamakan juga Matba’ah
al-Miriyah al-Riyauwiyah atau lebih dikenali Matba’ah Riyauwiyah. Matba’ah di
Riau ini kemudiannya dilanjutkan dengan penubuhan Matba’ah al-Usrah di
Singapura.
3.8.2 Memperjuangkan kemerdekaan Bangsa Melayu. Selain seorang ulama’
yang menjadi pelupor di arena percetakan, Syeikh Ahmad al-Fatani juga merupakan
seorang pejuang kemerdekaan. Semenjak diusia muda beliau telah menjadi
penggerak gerakan memperjuangkan kemerdekaan umat Islam dari penjajahan bangsa
penjajah. Pada tahun 1290 H / 1873 M
beliau telah mengasaskan Jam’iyatu al-Fatanah dan ianya berlanjutan hingga
ke hari tuanya. Ahli- ahli organisasi tersebut terdiri daripada semua ulama’
dan pelajar yang berasal dari dunia Melayu yang berada di Makkah ketika itu. Organisasi tersebut, selain memperjuangkan
bahan-bahan percetakan, turut mempunyai pusat jualan buku di Makkah dan
lain-lain, sekaligus mengkaderkan para pelajar Melayu di Makkah ke arah
pembebasan tanah air dari cengkaman penjajah. Syeikh Ahmad al-Fatani
berulang kali meminta bantuan kerajaan Turki Uthmaniah disambing beliau
memperkenalkan beberapa orang muridnya. Diantara mereka yang dikaderkan khusus
untuk dunia diplomatik ialah Raja Ali Kelana yang berasal dari Riau. Pengaruh
Jam’iyat al-Fatanah yang diasaskan oleh Syeikh Ahmad al-Fatani di Makkah itu
telah memberikan ilham dan kepandaian dalam pengurusan berorganisasi kepada
murid-muridnya.
Kesan daripada tarbiah tersebut lahirlah
pelbagai organisai di Tanah Melayu yang dibangunkan oleh murid-muridnya. Antara
yang terawal ialah penubuhan Rusydiyah Klab tahun 1880 Masihi dan Jam’iyat
al-Khairiyah di Riau. Sementara itu pelajar-pelajar Melayu di Mesir menubuhkan
al-Jam’iyyat al-Khairiyah Fi Talabah al-Azhariyah al-Jawiyyah pada tahun 1923
Masihi. Di Indonesia, tertubuhnya Nahdhatu al-Ulama’ yang merupakan organisasi
Islam terbesar di Indonesia hingga ke hari ini, yang dipolupori K.H Hasyim
Asya’ari, juga merupakan murid kepada Syeikh Ahmad al-Fatani. Seorang lagi murid
beliau K.H. Sulaiman Rasuli dan kawan-kawannya telah menubuhkan Persatuan
Tarbiah Islamiah, yang pernah menjadi parti politik Islam di Indonesia.
Selain itu, murid-murid Syeikh Ahmad
al-Fatani yang berada di Kelantan seperti Tok Kenali, Nik Mahmud Perdana
Menteri Paduka Raja Kelantan dan lain-lain merupakan pengasas kepada
tertubuhnya Majlis Ugama Islam dan Adat Istiadat Melayu Kelantan. 3.8.3
Mewakili ulama’ Makkah demi kepentingan Islam. Syeikh Ahmad al-Fatani telah
diiktiraf sebagai ulama’ besar di Makkah pada zamannya. Status ini secara tidak
lansung, telah menggolongkan beliau dalam senarai golongan ulama’ besar di
peringkat antarabangsa. Perkara ini dapat dibuktikan dimana Syeikh Ahmad
al-Fatani sentiasa menjadi wakil dalam setiap persidangan ulama’ yang diadakan
sama ada di Istanbul, Turki dan lain-lainnya. Antara peristiwa terpenting ialah
kepercayaan yang diberikan kepada beliau mewakili ulama Makkah untuk bertemu
dengan Syeikh Muhammad Abduh di Mesir dan Saiyid Muhammad Yusuf al-Nabhani di
Beirut bagi mencari titik perdamaian dalam pertikaian khilafiah antara mereka
berdua. Dalam deligasi tersebut, Syeikh Ahmad al-Fatani membawa beberapa orang
muridnya di antaranya To Kenali.
3.8.4 Orang kepercayaan Kerajaan
Turki Usmaniyyah. Selain diberi kepercayaan sebagai pengelola dan perancang
kerja-kerja percetakan dan penerbitan kerajaan Turki Usmaniyyah yang telah
disebutkan, Syeikh Ahmad al-Fatani juga telah dilantik sebagai Tokoh Bahasa dan
Sastera Arab Kerajaan Turki Usmaniyyah di Hijaz dan Penasihat Syarif atau Raja
Makkah. Perlantikan dilakukan serentak dengan dikurniakan anugerah sebagai
rakyat Turki Uthmiyah pada 28 Rejab 1307 H / 1889 Masihi, demi memudahkan
urusan-urusan pentadbiran dan politik. Selain itu, berdasarkan isi kandungan
surat-surat timbal balik antara Syeikh Ahmad al-Fatani dengan beberapa sultan
di dunia Melayu, dapatlah disimpulkan pula bahawa beliau juga merupakan penasihat kepada sultan –sultan
Melayu, walaupun tidak rasmi seperti yang berlaku dengan kerajaan turki
Usmaniyyah.
Di antara surat-surat yang telah di temui
seperti surat dari Raja Kelantan, yang menyentuh berkenaan Tariqat Ahmadiyah,
surat Raja Muda Jambu, mengenai campur tangan kerajaan Siam di Negeri Jerim,
dan surat kepada Sultan Zainal Abidin III, mengenai isu bahasa Melayu, tamadun
Islam, perundangan dan lain-lain lagi (Wan Shaghir,1995, kertas kerja:seminar
antarabangsa kesusateraan Melayu IV).
3.9 Rumusan Berdasarkan keterangan yang telah
diberikan dapatlah disimpulkan bahawa Syeikh Ahmad al-Fatani sememangnya
seorang ulama’ Islam yang ulung dan berjasa besar dalam menyampaikan risalah
Islam. Ulama, berdarah Melayu dari Negeri Fatani ini sepatutnya menjadi
inspirasi kepada anak-anak Melayu yang lain bahawa mereka juga boleh setanding
dengan bangsa-bangsa lain, menjadi ilmuan dan tokoh dipersada antarabangsa.
Kehebatan beliau bukanlah datang bergolek, tetapi dengan kecekalan dan
kesabaran yang tidak putus disamping keberkatan doa yang tulus daripada
orang-orang tuanya. Kita juga dapat melihat bagaimana untuk melahirkan insan
berjiwa hebat seperti Syeikh Ahmad al-Fatani bermula dengan keturunan yang
hebat-hebat dan mulia juga. Perkara ini bukanlah suatu yang aneh, bahkan ia
merupakan sunnatu Allah . Lihat sahaja junjungan besar Nabi Muhammad SAW
dilahirkan dari susur galur yang terbaik dan termulia. Berkat ketaqwaan si bapa
atau si datuk, sedikit sebanyak akan mencurah kepada keturunannya, dan perkara
ini kita dapat lihat dengan jelas pada sejarah hidup Syeikh Ahmad al-Fatani.
Selain yang disebutkan, pembinaan insan bertaraf ulama’ seperti Syeikh Ahmad
al-Fatani bermula semenjak ubun-ubunnya masih lembut. Semenjak awal beliau
telah didedahkan dengan al-Quran dan ilmu-ilmu alat yang lain yang menjadi
teras dan asas kepada penguasaan ilmu-ilmu lain.
Disamping itu, pendampingan beliau
dengan guru-guru yang mursyid telah memberi kesan mendalam tehadap pembentukan
peribadi luhur serta ilmu yang berkesan. Ulama’ yang sebenar bukanlah yang
hanya pandai mengajar kitab dan mengetahui selok belok hukum hakam.
Ulama’ yang sebenar ialah mereka yang mampu
menghidupkan ummah dengan ilmu dan ketaqwaan, mampu merongkai permasalahan dan
delema ummah, memimpin manusia dicelah-celah ranjau dunia yang berliku menuju
petujuk ilahi. Perkara ini hanya mampu dilakukan oleh mereka yang benar-benar
tulus hubungannya dengan Allah disamping mempunyai pengalaman dan pengetahuan
meluas tentang dunia yang melingkunginya. Pengalaman
dan pengetahuan Syeikh Ahmad al-Fatani yang meluas melalui pengembaraannya
menuntut ilmu barangkali telah membentuk dimensi yang baru terhadap masa depan
umat Islam khususnya bangsa Melayu. Jauh perjalanan luas pandangan apatah
lagi kerana mencari ilmu pengetahun, telah membentuk personaliti dan pemikiran
yang mampan. Mudah-mudahan kejayaan Syeikh Ahmad al-Fatani dalam mendidik dan
mengembangkan ilmu Islam dapat dijadikan tauladan dan inspirasi kepada generasi
alaf baru ini untuk terus menyambung bakti, menyampaikan risalah Islam.
Disediakan Oleh: Ibnu Sulaiman.