HUBUNGAN ULAMA AL-AZHAR DI MALAYSIA: SATU KAJIAN SEKITAR ABAD KE-21
Abstrak
Al-Azhar sebuah Institusi Islam yang terulung dan tertua di dunia dengan barisan para ulama'nya yang muktabar dan bertaraf dunia. Kedudukan ini menarik kedatangan para pelajar dari seluruh pelusuk dunia untuk datang belajar di Mesir khususnya di Universiti al-Azhar.Lepasan penuntut al-Azhar seterusnya telah membentuk suatu jaringan dan hubungan yang berterusan antara al-Azhar dan lepasannya samaada secara langsung dan tidak langsung.Artikel ini merupakan suatu kajian mengenai hubungan dan jaringan yang terbentuk, manhaj hubungan, pengaruh, perkembangan dan kesan kepada umat Islam di Malaysia. Daripada kajian dapat dianalisis bahawa hubungan dan jaringan ini dapat memberi faedah kepada agenda dakwah Islamiah, pemerkasaaan manhaj Ahli Sunnah wal Jamaah dan juga sebagai jaringan strategik kepada pihak kerajaan Malaysia bagi kepentingan agama, negara dan ummah.
Mukkadimah
Al-Azhar yang berada di Mesir 'ardu kinanah' mewarisi barakah dan muncul sebagai pusat ulumuddin dan paksi aliran sunni kepada umat Islam sedunia. Semenjak kewujudannya yang diasaskan pada tahun 970, al-Azhar1 terus unggul dan menjadi tumpuan para penuntut kalangan warga Mesir dan seluruh dunia untuk datang menuntut ilmu dengan masyayikhnya. Para ulama' al-Azhar adalah bersepadu ilmunya, bersifat sederhana dan moderat. Para ulama'nya menjadi tumpuan dan rujukan dalam bidang ilmu agama demikian juga dianggap dan diiktiraf bertaraf alami dan muktabar.
Kehadiran para pelajar Melayu ke Mesir khususnya di al-Azhar telah direkodkan bahawa orang Melayu pertama yang pernah menuntut di al-Azhar ialah Syeikh Wan Ahmad bin Wan Muhammad Zain al-Fathani(seorang ulama' Melayu yang tersohor di Nusantara dan Mekah) iaitu pada awal 1870an.2. Kealiman dan kesepaduan ilmu para ulama' al-Azhar menjadikan para penuntut al-Azhar berpeluang menadah dan mendalami ilmu agama. Lepasan penuntut al-Azhar inilah merupakan pelopor kepada jaringan dan hubungan dengan al-Azhar atau dengan para ulama'nya sejak berzaman. Samaada melalui hubungan keilmuan, karya kitab, amalan dan pengaruh pemikiran memberi kesan kepada dakwah Islamiah, kebangkitan fahaman dan kesedaran beragama, politik Islam dan mencetuskan jaringan yang lebih formal sebagaimana lepasan al-Azhar mendapat tempat di kalangan masyarakat sebagi guru agama dan tempat rujukan. Iaitu penglibatan mereka dalam pelbagai bidang seperti bidang pendidikan, dakwah, politik, pentadbiran, akademik dan perniagaan.
Sehingga kini al-Azhar terus unggul dengan namanya yang tidak asing lagi di dunia sebagai institusi terulung dalam pengajian ilmu agama. Sejarah merekodkan al-Azhar telah dipimpini oleh 44 orang ketua al-Azhar yang memakai gelaran Syeikhul al-Azhar :
1. Syeikh Muhammad al-Qurashi ( - 1690)
2. Syeikh Ibrahim al-Baramawi [ 1690 - 1694 ]
3. Syeikh Muhammad al-Nasharti [ 1694 - 1708 ]
4. Syeikh Abd al-Baqi al-Qillini [ 1708 - 1711 ]
5. Syeikh Muhammad Shannan [ 1711 - 1720 ]
6.Syeikh Ibrahim al-Fayyumi [ 1720 - 1724 ]
7. Syeikh Abd-Allah al-Shabrawi [ 1724 - 1757 ]
8. Syeikh Muhammad al-Hifni [ 1757 - 1767 ]
9. Syeikh Abd al-Ra'uf al-Sijjini [ 1767 - 1768 ]
10. Syeikh Ahmad al-Damanhuri [ 1768 - 1776 ]
11. Syeikh Ahmad al-Arousi [ 1778 - 1793 ]
12. Syeikh Abd-Allah al-Sharqawi [ 1793 - 1812 ]
13.Syeikh Muhammad al-Shanawani [ 1812 - 1818 ]
14. Syeikh Muhammad al-Arousi [ 1818 - 1829 ]
15. Syeikh Ahmad al-Damhuri [ 1829 - 1830 ]
16.Syeikh Hassan al-Attar [ 1830 - 1834 ]
17.Syeikh Hassan al-Quwaisni [ 1834 - 1838 ]
18. Syeikh Ahmad Abd al-Jawwad . [ 1838 - 1847 ]
19. Syeikh Ibrahim al-Bayguri [ 1847 - 1860 ]
20. Syeikh Mustafa al-Arousi [ 1864 - 1870 ]
21. Syeikh Muhammad al-Abbasi [ 1870 - 1882 ]
22.Syeikh Muhammad al-Inbabi [ 1882 - 1882 ]
23. Syeikh Muhammad al-Abbasi [ 1882 - 1886 ]
24.Syeikh Muhammad al-Inbabi [ 1886 - 1895 ]
25. Syeikh Hassouna al-Nawawi [ 1896 - 1900 ]
26. Syeikh Abd al-Rahman al-Nawawi [ 1900 - 1900 ]
27. Syeikh Salim al-Bishri [ 1900 - 1904 ]
28.Syeikh Ali al-Biblawi [ 1904 - 1905 ]
29. Syeikh Abd al-Rahman al-Shirbini [ 1905 - 1909 ]
30. Syeikh Hassouna al-Nawawi [ 1909 - 1909 ]
31. Syeikh Salim al-Bishri [ 1909 - 1916 ]
32. Syeikh Salim al-Bishri [ 1916 - 1927 ]
33. Syeikh Muhammad Mustafa al-Maraghi [ 1928 - 1929 ]
34. Syeikh Muhammad al-Ahmadi al-Zawahri [ 1929 - 1935 ]
35. Syeikh Muhammad Mustafa al-Maraghi [ 1935 - 1945 ]
36. Syeikh Mustafa Abd al-Raziq [ 1945 - 1947 ]
37. Syeikh Muhammad Ma'moon al-Shinnawi [ 1948 - 1950 ]
38. Syeikh Abd al-Majid Salim [ 1950 - 1951 ]
39. Syeikh Ibrahim Hamrush [ 1951 - 1952 ]
40. Syeikh Abd al-Majid Salim [ 1952 - 1952 ]
41. Syeikh Muhammad al-Khidr Husain [ 1952 - 1954 ]
42. Syeikh Abd al-Rahman Taj [ 1954 - 1958 ]
43. Syeikh Mahmud Shaltut [ 1958 - 1963 ]
44. Syeikh Hassan Ma'moon [ 1963 - 1969 ]
45. Syeikh Muhammad Muhammad al-Fahham [ 1969 - 1973 ]
46. Syeikh Abd al-Halim Mahmud [ 1973 - 1978 ]
47. Syeikh Muhammad Abd al-Rahman Bisar [ 1979 - 1982 ]
48. Syeikh Jadul-Haqq Ali Jadul-Haqq [ 1982 - 1996 ]
49. Syeikh Muhammad Sayid Tantawi [ 1996 - 2010 ]
50. Syeikh Dr Ahmed al-Tayeb
Al-Azhar juga mempunyai barisan ulama' (Jabha Ulama') yang menduduki anggota Institut Penyelidikan al-Islamiah al-Azhar (Mujamma' Buhuths al-Islamiyyah)3 iaitu :
1. Prof Dr Syekh Ali Gomaa
2. Dr Mahmud Hamdi Zaqzuq
3. Prof Dr Syekh Mohamad Wasil
4. Dr Syekh Ahmad Omar Hashim
5. Prof Dr Nasr Farid
6. Syekh Mahmud Asyur
7. Prof Dr Ismail al-Daftar
8. Prof Dr Syekh Judah al-Mahdi
9. Dr Mohamad Syahat al-Jundi
10. Dr Mohamad al-Ahmadi Abu Nour
11. Prof Dr Abdul Fatah Syekh
12. Dr Mohamad Mokhtar al-Mahdi
13. Prof Dr Qasabi Mahmud Zilat
14. Dr Mahmud Imbabi
15. Dr Hamad Abu Talib
16. Dr Abdul Aziz Ghanim
17. Dr Mohamad Abu Fadl al-Qausi
18. Dr Taha Abu Rish
19. Dr Abdul Rahman al-Adami
20. Prof Dr Abdul Mo’ti Bayumi
21. Syekh Abdul Fatah A’lam
22. Syekh Ali Abdul al-Baqi
23. Syekh Amr al-Dib
24. Syekh Ali Fathullah
25. Syekh Fauzi al-Zafzaf
26. Dr Mohamad Rejab al-Bayumi
27. Dr Mohamad Rafat Osman
28. Prof Dr Mohamad Imarah
29. Dr Ibrahim Badran
30. Dr Ahmad Mal Abu Majd
31. Dr Hasan Abas Zaki
32. Dr Mohamad Syauqi al-Fanjari
33. Prof Dr Mahmud Imarah
34. Prof Dr Mustafa Sya’kah
35. Dr Mustafa Mohamad Rajai Atiah
36. Dr Abdullah al-Husaini Hilal
37. Prof Dr Mahmud Mohamad Mehna
38. Prof Dr Yusuf al-Qardhawi
39. Dr Sayyid Ali al-Hashimi (U.A.E.)
40. Dr Abdul Salam Ibadi (Arab Saudi)
41. Dr Mustafa Abdul wahid (Arab Saudi)
42. Dr Syekh Mohamad Rasyid Qabbani (Lubnan)
43. Syekh Hamudah Abdul Hamid (Yaman)
44. Dr Ahmad al-Imam (Sudan)
45. Syekh Ahmad Saud (Oman
Semenjak al-Azhar menubuhkan sistem pengajian universiti secara moden seramai 10 orang Rektor al-Azhar telah direkodkan yang mengetuai pentadbiran Universiti al-Azhar antaranya :
1. Prof. Dr Mohamad Mohamad Amar al-Bahi (1961-1964
2. Prof. Dr Ahmad hasan al-Baquri (1964-1969)
3. Prof. Dr Badawi Abdul Latif Iwad (1969-1974)
4. Prof. Dr Mohamad Hasan Faid (1974-1979)
5. Prof. Dr Iwadullah Jad Hijazi (1979-1980)
6. Prof. Dr Mohamad al-Tayeb an-Najjar (1980-1983)
7. Prof. Dr Mohamad as-Saadi Farhud (1983-1987)
8. Prof Dr Abdul Fattah Husaini as-Syeikh (1987-1995)
9. Prof. Dr Ahmad Omar Hashim (1995-2003)
10. Prof. Dr Ahmed Mohamed Ahmad al-Tayeb (2003-2010)
11. Prof. Dr Abdullah al-Husaini (2010-kini)
Keunikan Mesir yang merupakan bumi anbiyaa' telah melahirkan ramai ilmuan dan ulama'. Kalangan ulama al-Azhar juga mendapat tempat di Institusi Hal Ehwal Islam di Mesir yang lain seperti Dar al-Ifta'4, Majlis A'la Syuun Islamiah5, Majlis A'la Turuq Sufiah. Bahkan kaitan kesemua Institusi Islam Islam tersebut dengan al-Azhar tidak dapat dipisahkan dan saling berkaitan antara satu sama lain. Institusi Islam tersebut juga merupakan Institusi Islam yang muktabar di dunia seperti Dar al-Ifta dan Majlis A'la Turuq Sufiah6. Institusi tersebut terus mewarisi dan melahirkan para' ulama yang ulung dan berwibawa dalam bidang masing-masing seperti hal ehwal fatwa dan hal ehwal tasawuf dan tariqat sufi.
Kewibawaa Mesir ialah sesuatu ilmu adalah dirujuk kepada ahlinya khususnya berkaitan hal ehwal Islam. Ini menepati dengan rujukan al-Quran dalam surah ar-Anbiyaa':7 Maksudnya: Bertanyalah ahli Zikr sekiranya kamu tidak mengetahui (dalam sesuatu perkara) dan surah al-Furqan:59 maksudnya: Dengan nama Tuhan ar-Rahman, maka bertanyalah hal itu kepada pakar (ahli sesuatu bidang ilmu) . Dan sabda Rasulullah SAW: Para Ulama' adalah pewaris para Anbiyaa'.
Kesempatan belajar di al-Azhar telah diambil peluang oleh para pelajar untuk menuntut ilmu di sana dengan para ulama' al-Azhar dan juga dengan ulama' Mesir yang lain. Kepulangan mereka tersebut ke negara turut bersama membawa pulang karya kitab, pemikiran dan ilmu yang dipelajari di Mesir dan disebarkan dan dikembangkan di tanahair. Justeru hubungan antara guru dengan murid terus wujud samada sudut ilmiah, amalan dan pemikiran. Dan hasil daripada ini telah membentuk suatu hubungan dan jaringan yang tersendiri kalangan lepasan al-Azhar samaada secara langsung atau tidak langsung. Dan ianya berkembang dengan perkembangan arus perdana dan massa. Dalam Surah at-Taubah:122: maksudnya: Oleh itu hendaklah keluar sebahagian dari tiap-tiap puak diantara kamu bagi mempelajari dan mendalami ilmu agama dan supaya dapat mengajar kaumnya apabila kembali kepada mereka mudah-mudahan mereka dapat mengambil peringatan.
Manhaj Hubungan / Jaringan Ulama' al-Azhar : Satu Tinjauan Sekitar Kurun ke-21.
Jaringan ialah suatu kaedah membina rangkaian, hubungan dan ukhuwah bagi mengeratkan, menyebar, mengembang, membimbing, memberi dan kerjasama di peringkat glokal. Kamus Dewan edisi 3 mendefinasikan Jaringan : bahagian-bahagian hidupan yang terdiri daripada sel-sel yang serupa. Jalinan : rangkaian, hubungan dan kaitan. Rangkaian : hubungan, kaitan, sesuatu bersambung-sambung kumpulan atau sistem yang berhubungan antara satu sama lain. Dan berangkai-rangkai7.
Pengajian di Mesir membuka ruang dan peluang untuk para pelajar Malaysia untuk mendalami ilmu-ilmu agama samaada di kuliah, masjid, dewan, markaz ataupun di rumah syeikh-syeikh. Iaitu dengan talaqi kitab, menghadiri kuliah, catatan muhadharah, mengambil sanad ilmu, sanad kitab dan ijazah khususnya ijazah amalan zikir dan wirid. Kepentingan mempelajari ilmu adalah dengan berguru dan bersanad8. Ini bagi mengambil barakah dengan mengetahui rantaian perguruan sehingga empunya pengarang kitab atau sanad yang berkesinambungan sampai kepada Rasulullah SAW, yang merupakan suatu kerangka tradisi warisan Nabawi. Ini bagi memastikan suatu ilmu khususnya ilmu agama dapat difahami dengan betul daripada sumber yang sahih dan dengan manhaj yang betul.
Kurun ke-20 dan ke-21 mencatatkan ramai pelajar Malaysia yang berkelana menuntut ilmu di al-Azhar demikian juga dalam tempoh tersebut ramai kalangan pelajar yang tamat pengajiannya dan kembali ke Malaysia. Justeru kesinambungan tradisi ilmiah ini berterusan dari masa ke semasa. Sehubungan itu, lepasan al-Azhar ini membawa ilmu yang dipelajarinya termasuk kitab yang dibeli dan dipelajari di Mesir seterusnya ianya dijadikan bahan pengajaran dan rujukan. Ada antara mereka yang menduduki tempat kalangan pemimpin dan juga sebagai pemimpin, bekerja di agensi kerajaan dan swasta, mengajar di sekolah dan institut pengajian tinggi tempatan dan berniaga. Yayasan Islam Kelantan semenjak tahun 1994 sehingga kini menggunakan sukatan pengajian Maahad al-Azhar dalam subjek-subjek pengajian Islam bagi sekolah dibawah kelolaanya. Di era tahun 2000 ini ramai usahawan dan syarikat tempatan yang membekal kitab-kitab Arab khususnya dari Mesir untuk pasaran tempatan yang semakin mendapat perhatian orang ramai, perpustakaaan awam dan Institut Pengajian Tinggi9.
Pihak kerajaan Malaysia seperti Jabatan Perdana Menteri, Jabatan Kemajuan Islam Malaysia, Jabatan Mufti Negeri Sembilan, Yayasan Dakwah Islamiah Malaysia, Universiti Kebangsaan Malaysia, Universiti Malaya, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia, dan Pejabat Menteri Besar Pahang sering mengadakan seminar, wacana dan multaqa kebangsaan dan antarabangsa. Para ulama dari al-Azhar, Mesir dijemput hadir bagi pembentangan dan tetamu bagi majlis tersebut. Antaranya Multaqa Sedunia Alumni al-Azhar 2008 merekodkan Multaqa pertama yang dianjurkan al-Azhar di luar Mesir dan merekodkan kedatangan ulama' al-Azhar yang paling ramai ke Malaysia iaitu melebihi 50 orang. Kerjasama dan penghantaran tenaga pengajar al-Azhar ke Malaysia juga diteruskan antaranya USIM, INSANIAH dan UIAM. Dan juga ada yang dilantik sebagai panel oleh pihak pengurusan universiti masing-masing. Jabatan Perkhidmatan Awam juga menguruskan penghantaran penjawat awam kalangan pegawai Hal Ehwal Islam untuk kursus Dakwah dan Pengurusan Fatwa selama tiga bulan di Mesir.
Badan Bukan Kerajaan (NGO) juga memainkan peranan penting dalam membentuk jaringan dengan menjemput ulama bagi seminar, wacana, multaqa, dan kerjasama ilmiah. Antara Badan Bukan Kerajaan yang aktif hubungan dengan ulama' al-Azhar iaitu Yayasan Sofa10, Yayasan al-Jenderami11, dan Yayasan al-Warisin12. Yayasan Sofa membina hubungan istimewa dengan dipilih oleh pihak pengurusan al-Azhar yang bersetuju untuk menjadikan kampus cawangan Universiti al-Azhar di Asia Tenggara iaitu di Rembau, Negeri Sembilan13, dimana pihak Yayasan sebagai pentadbir dan mengurus prasarana kampus tersebut. Ini merupakan kejayaan negara bagi mengembangkan manhaj al-Azhar ke Malaysia dengan agenda memperkasa dakwah Islamiah dan pengkaderan ilmuan Islam berpaksi fahaman Ahli Sunnah wal Jamaah.
Laman-laman internet Institusi ulama Mesir khususnyanya al-Azhar menjadi rujukan antaranya laman Universiti al-Azhar: www.alazhar.edu.eg , laman alumni al-Azhar: www.waagalazhar.org , laman Jabha Ulama': www.jabhaonline.com , laman akhbar www.aqidati.net.eg dan laman Dar Ifta' www.dar-alifta.org
Hubungan al-Azhar dengan ulama' Sufi tidak dapat dipisahkan bahkan ramai kalangan ulama al-Azhar juga adalah ulama Sufi14. Era Millenium memaparkan perkembangan kalangan pelajar Malaysia di Mesir yang berguru dan mengambil amalan tariqat daripada para ulama' sufi tersebut seterusnya kembali ke tanahair bagi mengembangkannya dalam konteks dakwah. Dimana mereka membentuk rantaian dari segi perguruan, keilmuan dan amalan kerohanian diantara murid dengan syeikh dan sesama ikhwan.
Rehlah Ilmiyyah
Rehlah Ilmiyyah Ulama' al-Azhar Ke Malaysia bagi kurun ke-21 menunjukkan suatu perkembangan positif dalam konteks dakwah Islamiah dan pemerkasaan fahaman Ahli Sunnah wal Jamaah di negara, antaranya kedatangan mantan Syeikhul al-Azhar al-Marhum al-Imam al-Akhbar Prof Dr Muhammad Sayyid Tantawi15 , Dr. Hamdi Zaqzuq16 , Prof Dr Syeikh Ali Gomaa17 , Prof Dr Syekh Judah al-Mahdi18 , Prof Dr Syeikh Ahmad Omar Hashim19, Syeikh Usama al-Azhari20, Syeikhul al-Azhar Pro Dr Ahmad al-Tayeb21 , Dr Syeikh Mahmud al-Hashimi22 , Prof Dr. Yusuf al-Qardawi23 dan Syeikh Hasan as-Syinawi24.
Kedatangan para ulama' tersebut sempena majlis Multaqa pada tahun 2002, Persidangan Menteri-Menteri Hal Ehwal Islam dan Waqaf 2002, Multaqa Ulama' Sedunia 2003, Seminar Sufi Kebangsaan 2002 dan 2004, Akademi Fiqh Islamiyyah Sedunia(IIFA) 2008, Multaqa Alumni al-Azhar tahun 2008 , Maulid Perdana Masjid Wilayah 2007, Maulid Perdana Masjid Putra 2008, Maulid Perdana di Masjid Negara tahun 2009, Maulid Perdana Masjid Negara 2010, Institut Pengurusan dan Kajian Fatwa Sedunia (INFAD), USIM, Seminar Ahli Sunnah Wal Jamaah- Pejabat Menteri Besar Pahang, wacana di Universiti Malaya, Universiti Kebangsaan Malaysia dan Universiti Islam Antarabangsa Malaysia.
Analisis Strategik Pengaruh, Perkembangan dan Kesan di Malaysia
Jaringan dan hubungan antara lepasan al-Azhar, agensi kerajaan, Badan Bukan Kerajaan dan Institut Pengajian Tinggi dengan al-Azhar dan ulama'nya dari masa ke semasa merupakan suatu perkembangan baik dan strategis bagi agenda dakwah Islamiah, ukhuwwah dan dapat memperkasa fahaman Ahli Sunnah wal jamaah. Ini memaparkan kedudukan Malaysia yang menjadi tumpuan para ulama' khususnya ulama' al-Azhar, Mesir.
Hubungan sanad, keilmuan, perguruan, karya kitab dan multaqa menajdi nadi penting dalam kesinambungan dan rantaian berterusan antara ulama' al-Azhar di Malaysia. Iaitu kehadiran sempena multaqa, wacana, seminar, ziarah ilmiah dan ukhuwwah.
Peranan agensi kerajaan dan Badan Bukan Kerajaan yang memberi sokongan dan dokongan berterusan bagi perkembangan jaringan dan hubungan ini. Hubungan ini harus dimantapkan dan diperkembangkan lagi kerana al-Azhar dan ulama'nya diiktiraf muktabar. Kerangka warisan Nabawi harus dihayati dan diperjuangkan oleh umat Islam dengan kembali kepada hakikat leluhur, iaitu memahami tuntutan al-Quran dan Sunnah. Dasar membudayakan sesuatu perkara adalah dirujuk kepada ahlinya (ahli sesuatu ilmu). Perkembangan ini memberi nilai strategik kepada negara, pihak pemerintah, agensi kerajaan, Institut Pengajian Tinggi dan Badan Bukan Kerajaan (NGO). Wallahua'lam.
RUJUKAN
Buku :
1. Abd Rahman Abdullah,1998.’Pemikiran Islam di Malaysia’, Kuala Lumpur: DBP & USM.
2. Ahmad Sunawari Long, Zulazmi Yaakub,2006.’Budaya Dan Pemikiran Islam Mesir-Malaysia’ sunt. Bangi: Jabatan Usuluddin dan Falsafah, Fakulti Pengajian Islam UKM.
3. Angel Rabasa, Cheryl Benard, Lowell H.Schwartz, Peter Sickle,2007.’Building Muslim Moderate Network’, Pittsburgh : Rand Corporation.
4. A.Aziz Deraman & Mohd Taib Osman,2000.’Tamadun Islam di Malaysia’ sunt. Kuala Lumpur: DBP.
5. Abd Hamid Yunus,2006.’Bagaimana Mengenal Ahli Sunnah Waljamaah’, Putrajaya: JAKIM.
6. As’ad al-Khatib,’1996.' al-Butulah wal Fida’ Inda Sufia; Damsyik: Dar al-Fikr.
7. Azyumardi Azra,2005.‘Jaringan Ulama Timur Tengah dan Nusantara, Bandung: Mizan.
8. Cheryl Benard,2005.'Civil Democratic Islam :Partners, Resources & Strategies, Pittsburgh: Rand Corporation.
9. Dr Burhanuddin al-Helmy,2006.’Simposium Tasawuf dan Tareqat’, Seremban: Jabatan Mufti Negeri Sembilan, cet ke-2.
10. Dr Abdul Fattah Abu Ghuddah,1992.'al-Isnad Min ad-Din'. Damsyik: Dar al-Qalam.
11. Dr Abdullah Mohd Zain,’2005.'Fiqh Aulawiyyat dalam Pengurusan Negara’, Putarajaya: JAKIM.
12. Dr Qasim Ali Saad, 2010.'Qimatul al-Isnad' Beirut: Darul Basyair al-Islamiyyah.
13. Dr Redzuan Othman,2006.'Islam dan Masyarakat Melayu, Peranan dan Pengaruh Timur Tengah'' Kuala Lumpur: Penerbit UM.
14. Dr Yusuf al-Qardhawi,1984.'Risalah al-Azhar Baina al-Ams wa al-Yaum wa al-Ghad Bimunasabah Intifal Biid al-Alfa' Kaherah: Matabah Wahbah.
15. Haim Hilman Abdullah,2005.‘Pengurusan Strategik’, Kuala Lumpur: Mc Graw Hill.
16. Ibrahim Mohamad'2009.'Membina Rantaian Berdasarkan Manhaj Tauhid Tasawuf' Kuala Terengganu: Unit Penerbitan ITHAF.
17. Jamiaah al-Azhar,2008.'Jamiaah al-Azhar 2007-2008'.Kaherah: Maktabah al-Azhar.
18. Mohd Fuad al-Baqi,1996.’al-Mu’jam al-Mufaras Lil Alfaz al-Quran as-Syarif, Kaherah: Dar al-Hadis.
19. K.H. Sirajuddin Abbas,2006.'I’tiqad Ahli Sunnah Waljamaah’, Kota Bharu: PAP.
20. Mahmud Saedon,1992.’Sejarah Perkembangan Tariqat/Tasawuf & Persoalan Mengenainya’, Kuala Lumpur: BAHEIS.
21. Mohd Zaidi Abdullah,2004.’ Hikmah al-Isyraqi’, Shah Alam: Kurnia Ilham.
22. Muhyiddin al-To'mie'1992.'an-Nur al-Abhar Fi Tabaqat Syuyukh al-Jamie' al-Azhar' Beirut: Dar al-Jil.
23. Roslin Syamsuri,1998.'Islam Secara Global’, Kuala Lumpur: Pustaka Ilmi.
24. Tun Suzana Tun Othman, Hj Muzaffar Dato’ Mohd.,2003.’ Sesungguhnya Tuhan Kamu Tidak Bermata Satu, KualaLumpur: Crescent News.
25. Zainal Abidin Mohd,2002.’Pengurusan Strategik’, Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distributors Sdn Bhd.
26. Wan Liz Wan Omar,1996.’Pengurusan Islam Abad ke-21’, Kuala Lumpur: Utusan Publications & Distributors Sdn Bhd.
27. Wan Liz Wan Omar,2000’ Gagasan Alaf Baru’ Kuala Lumpur: Thinkers Library.
Kertas Kerja :
28. Siddiq Fadzil, ‘Evaluatif tentang Tema dan Pola’. Pemikiran Islam Kontemporari: Tinjauan Kritis.
29. Dr Said Abdullah Harib, Jalinan hubungan diantara al-Azhar dan Alumninya', Multaqa Sedunia Alumni al-Azhar pada 15-18 Februari 2008 di KLCC, Kulala Lumpur.
30. Majlis Ijtima Ulama Pondok SeNusantara Kali Ke-2 pada 12-15 April 2007 di Yayasan al-Jenderami.
31. Multaqa Ulama Sedunia 10-12 Julai 2003 , Putrajaya.
32. Multaqa Sedunia Alumni al-Azhar pada 15-18 Februari 2008, Kuala Lumpur.
33. Seminar Tasawuf Negeri Sembilan 2002 dan 2004.
34. Prof Dr. Mohamad Redzuan Othman'Transmission of Knowledge From Egypt: The Role of al-Azhar In The Early Intelectual Development of The Malay Society in Pre-Independent 1957' Bangi: Persatuan Mahasiswa Islam Timur Tengah.
35. Syeikh Muhammad Said Chenaoui'The Role of Sufism in Islam' The 7th General Conference of of Islamic Call, Libya. 7 Disember 2004.
36. The Seventh Conference of The Minsters of Endowments and Islamic Affairs', pada 6-8 Mei 2002 di Kuala Lumpur.
Laman Web :
44. www.alazhar.edu.com
45. www.waag-alazhar.com
46. www.jabhaonline.org
47. www.islamic-council.com
48. www.aqidati.net.eg
49. www. eltsawofelislamy.com
50. www.Dar-alftaa.com
51. www.Uthman-elmuhammady.blogspot.com
52. www.yayasansofa.com
53. www.yayasanaljenderami.com
54. www.mindamadanionline
55. www.ns.gov.my/mufti
56. www.thereadinggroup.sg
