DEFINISI
PERADABAN DARI SUDUT BAHASA DAN PANDANGAN SARJANA
Pengenalan
Setiap
bahasa di dunia ini mempunyai tafsiran masing-masing bagi mendefinisikan maksud
peradaban. Bukan sahaja ejaan dan sebutan yang berbeza, makna dan konsep
peradaban turut berbeza antara satu bahasa dengan bahasa yang lain. Misalnya,
istilah kulture dalam bahasa Jerman membawa makna peradaban,
manakala istilah culture dalam bahasa Inggeris merujuk kepada kebudayaan.
Keadaan seperti ini menunjukkan bahawa setiap bahasa mempunyai persepsi
tersendiri terhadap istilah peradaban.
Terminologi peradaban atau kadangkala disebut tamadun dibicara dan dikupas oleh para sarjana dari pelbagai
disiplin mengikut pandangan masing-masing. Biarpun begitu, kerana berlainan
latar belakang ilmu dan disiplin para sarjana, menyebabkan wujudnya penafsiran
yang berbeza.
Fokus utama bab ini ialah untuk memberi gambaran dan seterusnya
menjelaskan konsep peradaban atau tamadun berdasarkan aspek bahasa (semantik)
dan pandangan para sarjana. Ciri-ciri yang ada pada sesebuah peradaban akan
disimpulkan pada akhir bab ini.
Konsep
Peradaban Dari Sudut Bahasa
Dalam
bahasa Inggeris, istilah civilizations paling meluas digunakan bagi merujuk kepada istilah peradaban atau tamadun.
Perkataan civilize merujuk kepada memperbaiki tingkahlaku yang kasar
atau kurang sopan, menjinakkan (to tame) dan menyelaraskan mengikut keperluan
masyarakat. Ringkasnya civilized bolehlah dikatakan sebagai keluar daripada
kehidupan primitif atau barbarian kepada kehidupan yang mempunyai kehalusan
akal budi dan kesopanan.[1] Nampaknya aspek tingkahlaku atau moral lebih
ditekankan dalam definisi civilizations ini.
Istilah civilizations dalam bahasa Inggeris itu dikatakan lahir daripada
perkataan Latin iaitu civitas yang membawa maksud city atau bandar.
Perkataan peradaban lebih sinonim dengan bandar atas alasan tiap-tiap tamadun
yang ternama memiliki bandar-bandar yang besar dan ciri-ciri sesebuah peradaban
mudah ditemui di kawasan bandar.[2]
Dalam bahasa Greek pula, peradaban merujuk kepada perkataan kei, nomosdan keimelion.
Perkataan kei bermaksud terbentang atau terhampar atau sesuatu
yang datang kepada kita. Perkataan–perkataan terbitan lain seperti kei tai, kei mai, kesai dankestai juga mempunyai maksud yang sama. Selain itu kei juga
membawa maksud kediaman atau rumah. Tamadun dalam bahasa Greek bermakna sesuatu
yang terbentang seperti segulung permaidani yang dihampar.[3] Tempat perlindungan yang selamat boleh dihubungkan
dengan adanya undang-undang untuk mencapai keselamatan dan keamanan. Nomos merujuk kepada jalan,
method, unsur peraturan atau laluan serta undang-undang yang ditetapkan.
Nomos juga merujuk kepada
malaikat yang membawa undang-undang yang dihamparkan ke hadapan manusia untuk
membawa keamanan dan keselamatan kepada manusia. Keimelion pula bererti khazanah atau harta yang disimpan. Pendek kata, soal penempatan,
undang-undang dan harta diberi penekanan
bagi menjelaskan maksud peradaban.
Istilah Kulture digunakan bagi merujuk kepada makna peradaban dalam
bahasa Jerman. Istilah tersebut membawa maksud kepada sumbangan manusia dalam
pelbagai bidang seperti penghasilan dalam bidang seni, penghasilan buku dan
sebagainya yang tidak ada kaitan dengan perkembangan masa. Sarjana seperti
Johann Gottfried von Herder pada abad 18 cuba mempertahankan perkataan kulture kerana istilah ini menekankan keunikan budaya bangsa Jerman, dan tidak
boleh diadaptasikan dalam bahasa Inggeris daripada Jerman.[4] Hal ini kerana kulture dalam bahasa Inggeris dan Perancis lebih merujuk
kepada makna budaya.
Dalam bahasa Arab, beberapa istilah sering
digunapakai bagi menjelaskan konsep tamadun. Beberapa istilah seperti madaniah, hadarah dan tamaddana. Perkataan peradaban lahir daripada perkataan maddana yang mempunyai dua pengertian, iaitu merujuk kepada perbuatan membuka
bandar atau kota, serta perbuatan memperhalus budi pekerti. Daripada maddana muncul perkataan maddani yang membawa erti pembangunan perbandaran serta
kehalusan budi pekerti yang terpuji.[5]
Hadarah pula
dikaitkan dengan keadaan kehidupan yang berada pada tahap maju. Lawannya ialah badawah yang bererti mundur. Daripada erti perkataan hadarah ini dapat difahamkan bahawa
apa yang kita namakan tamadun itu adalah berasal daripada bandar.[6] Hal ini kerana bandar merupakan tempat yang sesuai untuk melahirkan kemajuan
disebabkan di situ terdapat pelbagai benda dan kemudahan yang boleh menjadi
asas kepada kelahiran dan
peningkatan tamadun. Kehidupan hadarah banyak tertumpu kepada unsur-unsur yang bercorak perdagangan, kemajuan teknologi, dan
pengkhususan pekerjaan. Kota-kota dalam bahasa Arab dipanggil mudun yang memiliki ciri-ciri tamadun.
Perkataan
tamadun diambil daripada kata dasar bahasa Arab Tamaddana atauMadana yang
mengandungi erti pemilihan sesuatu lokasi sebagai tempat tinggal, membangun sesuatu
kawasan hingga menjadi suatu perbandaran. Kamus al-Munjidmenjelaskan
istilah tamadun adalah terbitan daripada lafaz tamaddana,
iaitu fenomena daripada perubahan cara kehidupan daripada corak liar atau nomad
kepada kehidupan yang berbentuk maju.[7]
Dari perspektif Islam, peradaban dikaitkan dengan
perkataan umran, adab dandinnun atau dainun. Umran membawa makna harta, kawasan yang didiami,
berkembang subur dan maju, perhimpunan, melawat dan hidup berpanjangan .
Istilah adab pula merujuk kepada jemputan ke sesuatu majlis. Adbun pula bermakna memperelok tingkah laku yang menunjukkan pemikiran dan
roh. Ta’dib adalah proses membentuk disiplin yang baik. Perkataan dainun membawa maksud kepatuhan, penyerahan; cara hidup, pinjaman; hakim atau
pemerintah; madinah (sebuah bandar yang ditadbir oleh hakim atau pemerintah).[8]
Dalam
bahasa China, peradaban disebut wen ming yang bererti cerah, terang atau bercahaya yang merujuk kepada
peradaban. Wen merujuk kepada keindahan, kelembutan, keelokan atau
budi pekerti. Ming pula merujuk kepada cahaya atau kecerahan. Istilah
tersebut juga dikaitkan dengan amalan tradisi yang perlu dipraktikkan,
pemikiran yang bijaksana, pemahaman yang jelas dan bertutur secara terbuka.[9]Daripada
definisi ini dapat dikatakan bahawa bahasa China memberi penekanan kepada
unsur-unsur yang baik, menghormati amalan tradisi dan bertindak secara
tradisional.
Dalam bahasa Tamil, peradaban dikaitkan dengan
istilah nakarikam. Nakarbermaksud kota atau bandar, manakala ikam pula
membawa erti pembentukan. Nakarjuga merupakan simbol tentang penjelmaan Tuhan
Siva, iaitu tuhan yang menciptakan bandar.[10]
Dari sudut morfologi bahasa Melayu, istilah
‘tamadun’ berkemungkinan besar pada peringkat awal penggunaannya dikekalkan
sebutan asalnya dalam bahasa Arab iaitu “tamaddun” yang dikenali sebagai
peminjam bulat-bulat. Akan tetapi, pada peringkat selanjutnya berlaku perubahan
sebutan dengan pengguguran huruf ‘d’ yang kedua.[11] Mengikut Kamus
Dewan, peradaban merujuk kepada
keadaan masyarakat manusia yang dicirikan oleh taraf kemajuan kebendaan serta
perkembangan pemikiran (sosial, budaya, politik dan lain-lain), negara dan
penduduknya yang telah mencapai taraf kemajuan kebendaan serta perkembangan
pemikiran, budaya atau cara hidup orang-orang ( negara, kawasan, atau sesuatu
zaman), dan keadaan pemikiran ( budaya dan moral yang halus).[12]
Jelaslah tafsiran terhadap istilah peradaban dari
sudut bahasa mempunyai pelbagai maksud dan pengertian tersendiri. Rata-rata
tafsiran yang diberikan mencakupi aspek material dan spritual.
Konsep
Peradaban Pada Pandangan Sarjana
Para sarjana telah memilih
tema tertentu bagi mengupas maksud atau konsep peradaban. Sarjana-sarjana
seperti Said Hawa, Abu Bakar Hamzah, dan Hans W. Gatzle et. al. telah
menonjolkan tema pencapaian dalam bidang material dan spritual bagi menjelaskan
konsep peradaban. Said Hawa membahagikan tamadun itu kepada dua iaitu tamadun Islam dan tamadun
jahiliyah. Tamadun Islam ialah segala aspek kemajuan yang tegak di atas
kebudayaan Islam manakala tamadun jahiliyah ialah segala kemajuan yang
dijelmakan dalam bentuk kebendaan dengan tidak mengambil kira aspek kerohanian
dan moral.[13] Abu Bakar Hamzah pula menitikberatkan soal pembangunan yang sepadu antara
dua unsur iaitu unsur kerohanian dan unsur kebendaan. Pembangunan itu lahir
seiring, sejalan dan serentak dengan perkembangan kehidupan manusia, sama ada
dalam bentuk pemikiran atau kebendaan.[14] Manakala Hans W. Gatzle et. al. menegaskan bahawa
peradaban akan wujud apabila adanya kerjasama antara sesama manusia bagi memenuhi keperluan material dan spiritual.[15]
Syed
Naquib Al-Attas dan Ahmad Bek Kamal memilih tema tingkahlaku dalam
mendefinisikan peradaban. Menurut Syed Naquib Al-Attas, peradaban itu ialah
keadaan kehidupan insan bermasyarakat yang telah mencapai taraf kehalusan
tatasusila dan kebudayaan yang luhur bagi seluruh masyarakatnya.[16] Ahmad Bek Kamal menjelaskan tamadun dengan menekan
aspek daya usaha ke arah mengeluarkan masyarakat daripada suasana hidup liar
atau nomad kepada hidup berpendidikan dan pembentukan moral tanpa mengira sama
ada di Timur mahupun di
Barat.[17]
Oleh kerana konsep peradaban begitu rumit untuk
didefinisikan, sarjana-sarjana seperti Farmer, Buchanan dan sarjana tempatan, Wan Hashim
Wan Teh terpaksa mengemukakan pencapaian sesebuah masyarakat dalam pelbagai
bidang untuk merumuskan maksud peradaban.
Dalam
bukunya Comparative History of
Civilizations in Asia, Edward L.
Farmer mendefinisikan bahawa peradaban adalah entiti atau unit budaya yang
terbesar dalam organisasi manusia yang terdiri daripada perkongsian norma-norma
sosial, tradisi dan institusi-institusi yang berterusan. Beliau kemudiannya
mengenal pasti beberapa ciri yang perlu ada dalam sesebuah masyarakat
bertamadun seperti sistem tulisan, kerajaan dan pentadbiran yang berkesan, agama
dan kepercayaan, organisasi sosial, perbandaran, teknologi dan pengkhususan.
R.A.
Buchanan pula menjelaskan bahawa masyarakat bertamadun perlu memiliki
institusi-institusi yang kompleks, melibatkan tahap pengkhususan yang tinggi di
kalangan anggota masyarakat, wujudnya stratifikasi sosial, tahap penguasaan
matematik dan teknologi yang tinggi. Menurutnya lagi, masyarakat bertamadun
juga seharusnya mempunyai pengeluaran barangan melebihi keperluan tempatan,
kerancakan aktiviti perdagangan, wujudnya kesepaduan politik dan budaya, dan
masyarakatnya memiliki ciri-ciri moden dan berdaya saing.[18]
Bagi ahli antropologi
tempatan, Wan Hashim Wan Teh menegaskan bahawa konsep tamadun dalam sains
sosial merujuk kepada pencapaian tinggi pemikiran ahli masyarakatnya dalam
aspek budaya dan kesusasteraan, agama dan moral, pelbagai aspek kesenian,
tatasusila, serta organisasi politik atau kemampuan mewujud dan mengurus sebuah
kerajaan yang demokratis.[19] Bagaimanapun, penggunaan perkataan demokratis oleh
Wan Hashim boleh dipersoalkan. Apakah ukuran ‘demokratis’ yang boleh dijadikan
kayu pengukur untuk menentukan sesebuah
kerajaan atau masyarakat itu bertamadun atau tidak? Bagaimanakah pula jika
kerajaan bertamadun itu mengamalkan unsur-unsur pemerintahan yang tidak
demokratis?
Bagi
memudahkan khalayak pembaca memahami dengan jelas konsep peradaban, ada di
kalangan sarjana cuba membandingkan istilah peradaban dengan istilah-istilah
yang hampir sama maknanya dengan peradaban. Sarjana-sarjana yang dimaksudkan
ialah Spengler, Max Weber, Quigly, Said Hawa, Sayyid Qutb dan Ahmad Syalaby.
Ahli
falsafah Jerman, Oswald Spengler membezakan istilah peradaban dengankultur.
Menurutnya apabila masyarakat atau empire berada pada zaman kegemilangan,
ciri-ciri sosial dan intelektual masyarakat terserlah, beliau menganggapnya
sebagaikultur. Apabila kerajaan itu melalui zaman kegemilangan,
masyarakat itu tidak lagi progresif, tidak berubah dan tidak aktif dikenali
sebagai tamadun. Weber pula membahagikan kebudayaan itu kepada dua
iaitu kebudayaan spritual dan kebudayaan kebendaan. Kebudayaan kebendaan adalah
peradaban. Begitu juga dengan Said Hawa dalam bukunya, Al-Islam,
mengkategorikan tamadun kepada dua iaitu tamadun Islam dan tamadun jahiliyah.
Tamadun Islam ialah segala aspek kemajuan yang tegak di atas kebudayaan Islam.
Tamadun Jahiliyah pula ialah segala kemajuan yang dijelmakan dalam bentuk
kebendaan dengan tidak mengambil kira aspek kerohanian dan moral.[20]
Satu
pembahagian yang teliti dan menarik dikemukakan oleh Carrol Quigley yang cuba
membezakan konsep peradaban dengan konsep kumpulan, masyarakat dankumpulan besar. Anggota dalam kumpulan besar (collections),
boleh berkumpul bersama di sesuatu tempat pada bila-bila masa namun mereka tidak
mempunyai hubungan yang akrab. Anggota dalam kumpulan (groups) mengenali antara satu sama lain dan mereka dapat membezakan
antara satu sama lain seperti warga kampus dan ahli dalam sesebuah parti
politik. Apabila seseorang
memegang nilai-nilai bersama, maka lahirlah budaya. Menurut Quigley, masyarakat
itu terbahagi kepada dua iaitu masyarakat
parasitic dan masyarakat producing. Masyarakat
parasitic merupakan
masyarakat sara diri seperti orang Eskimo manakala masyarakat producing melaksanakan aktiviti pertanian yang akhirnya
mencipta pelbagai teknik atau inovasi seperti masyarakat China. Jadi masyarakat
berperadaban menurut Quigley ialah masyarakat producing yang
mempunyai sistem tulisan dan menjalani kehidupan bandar seperti masyarakat
China dan Aztec. Rajah di
bawah menunjukkan kategori masyarakat menurut Quigley.
Aggregates of Person
A. Collections (kumpulan besar)
B. Groups (kumpulan)
C. Societies (masyarakat)
1.Parasitic
societies
2Producing societies
a) Simple tribes or bands
b) Civilizations.[21]
Ada
sarjana Islam yang menjangkau definisi peradaban yang dikupas oleh
sarjana-sarjana Barat. Peradaban yang difahami oleh Saiyyid Qutb bukan kemajuan
kebendaan tetapi peradaban tauhid yang dilahirkan oleh sistem Islam yang
menyempurnakan manusia dengan kemanusiannya, menimbulkan makna sebenarubudiyah kepada Allah dan keseimbangan yang menyeluruh dalam
hidup individu dan masyarakat.[22] Ahmad Syalaby pula mengkategorikan peradaban kepada
dua jenis iaitu peradaban teori dan peradaban ekperimen. Peradaban teori ialah
peradaban tulen yang menjadikan Islam sebagai sumbernya yang tunggal. Peradaban
ini dikatakan lahir dalam perkara-perkara yang tidak terdaya dicapai oleh
fikiran manusia seperti di dalam sistem politik, perundangan dan moral. Manusia
tidak terdaya mencipta sistem politik yang sihat, tidak terdaya mengendalikan
isu-isu sosial yang menjadi perselisihan di kalangan manusia sejagat. Peradaban
ekperimen ialah kemajuan yang boleh dicapai oleh manusia dalam bidang-bidang
matematik, perubatan, astronomi dan sebagainya.[23]
Ada pula
sarjana yang mendefinisikan peradaban berdasarkan sifat-sifat fizikal peradaban
itu sendiri. Syirazi
mendefinisikan tamadun sebagai sesuatu kekuasaan, kehebatan, kemakmuran dan
kemajuan sesuatu bangsa dan pemerintahan yang menjurus kepada perbahasan
tentang sejarah keilmuan, kemajuan industri dan pembangunan ekonomi sesebuah
negara.[24] Ahli antropologi, Robert Redfield mengibaratkan
tamadun sebagai beberapa puncak pencapaian sama seperti puncak-puncak gunung di
permukaan bumi.
Konsep peradaban begitu sinonim dengan perkembangan
bandar. Lantaran itu, Gordon Childe cuba mengaitkan peradaban dengan konsep urban revolution. Menurutnya, peradaban lahir apabila manusia menetap dalam
kumpulan-kumpulan besar di bandar dan mengamalkan pengkhususan dalam pekerjaan,
mencipta barang baru yang berkualiti yang akhirnya membawa kemajuan dalam
bidang-bidang lain seperti intelektual dan kesenian.[25] Begitu juga dengan Abu Nasir al-Farabi dan Jurji
Zaidan. Abu Nasir al-Farabi menganggap peradaban sebagai pencapaian umat Islam
di kota yang berasaskan wahyu iaitu akidah, syarak dan akhlak. Jurji Zaidan
pula mendefinisikan peradaban sebagai pencapaian umat Islam yang berpusat di
kota dalam bidang kerohanian dan kebendaan berasaskan agama.[26]
Ciri-ciri Masyarakat
Berperadaban
Berdasarkan perbincangan
daripada aspek bahasa dan pandangan para sarjana, di sini diperturunkan
beberapa ciri utama yang dimiliki oleh masyarakat berperadaban.
Ciri utama yang mendasari sesebuah peradaban ialah
pertumbuhan bandar atau kota. Istilah-istilah yang membawa makna peradaban
seperti civitas, maddana atauhadarah dan nakarikam menggambarkan kehidupan di bandar. Hal ini kerana
ciri-ciri kehidupan di bandar itu lebih kompleks yang melahirkan pengkhususan
kerja, inovasi dan kemajuan dalam pelbagai bidang. Gordon Childe menegaskan
bahawa peradaban lahir apabila manusia menetap dalam kumpulan-kumpulan besar
dan menjalankan pengkhususan di bandar. Bagaimanapun dalam era dunia tanpa
sempadan, konsep bandar mungkin boleh dilihat dengan lebih luas kerana peranan
kota telah diambilalih oleh negara bangsa atau kerajaan atau benua. Masyarakat
mungkin bersetuju mengiktiraf Jepun sebagai negara bertamadun ( tidak
bandar-bandar Tokyo, Hiroshima dan sebagainya ) dan ramai akan menyetujui
bahawa benua Eropah atau tamadun Barat menguasai tamadun lain.
Ciri kedua yang perlu dimiliki oleh masyarakat
bertamadun ialah mempunyai tingkahlaku yang luhur dan murni. Hal ini telah
ditegaskan melalui perkataan civilizedalam bahasa Inggeris dan adab serta adbun dalam bahasa Arab. Begitu juga dengan Syed Naguib yang menekankan
kepada kehalusan tatasusila bagi mencerminkan masyarakat bertamadun. Layanan
orang Ansar terhadap orang Muhajirin di Madinah semasa era Nabi Muhammad s.a.w.
menunjukkan orang Ansar memiliki tingkahlaku yang terpuji.
Kemajuan dalam pelbagai bidang merupakan ciri
ketiga untuk membuktikan bahawa sesebuah masyarakat itu bertamadun. Rom
misalnya terkenal dengan unsur seni bina dan undang-undang, Athens pula
melahirkan ahli-ahli falsafah manakala kerajaan bani Abbasiyah semasa
pemerintahan Harun al-Rasyid memberi sumbangan yang besar dalam bidang intelektual. Generasi muda perlu dibekalkan
dengan kemahiran dan ilmu pengetahuan yang secukupnya agar kesinambungan
kemajuan dapat diteruskan. Masyarakat Arab tidak berupaya membina semula
Empangan Maarib sehingga memasuki era Zaman Jahiliyah kerana masyarakat mereka
tidak memiliki kemahiran dan buta huruf.
Konsep
peradaban kurang lengkap jika definisinya tidak dimasukkan unsur-unsur kemajuan
material dan spritual. Pencapaian dalam bidang material seperti unsur seni
bina, pentadbiran yang berkesan, pencapaian ilmu pengetahuan dan sebagainya
perlu disertai dengan unsur-unsur moral atau kerohanian. Pencapaian dalam aspek
kebendaan pada zaman Nabi Muhammad s.a.w. mungkin tidak sehebat pencapaian
unsur-unsur spritual yang dimiliki oleh masyarakat Islam ketika itu yang mahu
menegakkan agama Islam.
[1]Oxford Latin Dictionary. 1983. New York: Oxford University Press,. Lihat juga Mahdi Shuid,
2000. “Terminologi Peradaban: Sukar Didefinisikan Mudah Diperjelaskan” dalamWacana
Dialog Peradaban, Jilid 1. Puchong: MHF Publication, , hlm. 2.
[2] Muhammad Abdul Jabbar Beg, 1982. Islamic and Western Concepts of Civilization, Kuala Lumpur: University of Malaya Press, , hlm.
15
[3] Lihat Liddle & Scott, 1997. An Intermediate Greek-English Lexicon, London: Oxford University Press, (ed.7),.
[4] Mahdi Shuid, op. cit., hlm.5. Elias
Norbert telah mengetengahkan beberapa perbezaan maksud peradaban dalam konteks
bahasa Inggeris dan Perancis dengan bahasa Jerman. Lihat Elias Norbert, 1978. The Civilizing Process The History of Manners, Oxford: Blackwell, hlm. 4-5
[5] Chandra Muzaffar et.al, 2001. “Pengenalan Ilmu Ketamadunan” dalam Tamadun Islam dan Tamadun Asia, Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya, hlm.3
[6] Marzuki Hj. Mahmood, “Konsep Tamadun Dari Pelbagai
Perspektif” dalam Abdul Rauh Yaacob, 1994. Lembaran Sejarah dan Tamadun Islam, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hlm.47-49
[8] Mahdi Shuid & Saliza Saad, 2002. Tamadun Dunia, Petaling Jaya: Pearson Malaysia Sdn. Bhd., hlm.3. Lihat juga Lane,
E. William, 1968. An
Arabic-English Lexicon, dan Badger, George Percy, 1881. An English-Arabic Lexicon, London:C Kegan Paul&Co.
[11] Munif Zarirruddin Fikri, “Takrif dan
Prinsip-prinsip Asas Tamadun” dalam Mohd Liki Hamid (ed.), 2002. Pengajian Tamadun Islam: Sejarah, Pencapaian dan
Masa Depannya, Bentong: PTS
Publications and Distributor Sdn. Bhd., hlm.2.
[18] R.A. Buchanan, 1979. History and Industrial Civilization, London: The Macmillan Press Ltd., hlm. 24-27
[19] Wan Hashim Wan Teh, “Tamadun Melayu dan Pembinaan
Tamadun Abad Kedua Puluh Satu” dalam Ismail Hussein, Wan Hashim Wan The dan
Ghazali Shafie, 1997. Tamadun
Melayu Menyongsong Abad Kedua Puluh Satu, Bangi: Penerbit UKM, hlm.91.
[21] Carroll Quigley, 1961. The Evolution of Civilizations: An Introduction to
Historical Analysis, New
York: Macmillian, hlm.77.
[22] Lihat Ali Al-Quraisyiy, 1996. Malik bin Nabi dan Pergolakan Sosial 2, (terjemahan) Kuala Lumpur: Yayasan Dakwah
Islamaiah Malaysia (YADIM), hlm. 106-107.
[23] Ahmad Shalaby, 1970. Sejarah dan Kebudayaan Islam 1, (terjemahan) Singapura: Pustaka Nasional Pte
Ltd., hlm. 25-26.
[24] Salahuddin Ismail, “Ciri-ciri Tamadun Islam”, dalam
Mohd Liki Hamid (ed.), 2002.Pengajian Tamadun Islam: Sejarah, Pencapaian dan
Masa Depannya, Bentong: PTS Publications and Distributor Sdn. Bhd., hlm.41.
[25] International Encyclopedia of the Social Science, 1968. Vol. 15, New York: Crowell Collier and
Macmillian, Inc., hlm. 201-202.
[26] Mustafa Hj. Daud, 1999. Tamadun Islam, Kuala Lumpur: Utusan Publication & Distributors Sdn. Bhd., hlm.
5
Sumber:empayarmelayuraya
