AL-SYAYKH IBN ‘ATA’ ALLAH AL-SAKANDARIY:
SATU PENGENALAN TOKOH
Oleh:
Sulaiman bin Ibrahim
Mantan Pensyarah Jab. Pengajian Dakwah Dan Kepimpinan
Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia /
Fakulti Usuluddin, Universiti Islam Sultan Sharif Ali (UNISSA), Brunei
Darussalam
1. Pendahuluan
Al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy (w709H) adalah tokoh ulama sufi yang hidup pada
akhir kurun ketujuh dan awal kurun kelapan Hijrah bersamaan akhir kurun ke-11
dan awal ke-12 Masihi. Tokoh kelahiran Mesir ini pada mulanya amat menentang
ilmu tasawuf dan ahli sufi, namun perkenalannya dengan gurunya al-Syaykh
al-Mursiy telah menyebabkannya jatuh cinta kepada tasawuf. Akhirnya, beliau
menjadi murid al-Mursiy yang paling berjaya dan beliau telah memberikan
sumbangan yang besar terhadap perkembangan ilmu tasawuf Islam terutamanya
umumnya dan dalam perkembangan tarekat Syadhiliyyah khususnya.
Sumbangan beliau dalam dakwah Islam adalah sesuatu yang amat ketara terutamanya
menerusi kitab-kitabnya yang tersebar luas terutamanya kitab al-Hikam dan
juga menerusi tarekat Syadhiliyyah. Kitabal-Hikam telah
menjadi karya beliau yang paling popular dan tersebar luas ke seluruh pelosok
dunia, termasuklah Malaysia. Walaupun kitab al-Hikam sudah
amat popular di kalangan pencinta tasawuf di Malaysia, namun ketokohannya
pengarangnya masih belum mendapat perhatian sewajarnya. Tulisan ini akan
membuat tinjauan ringkas berkenaan dengan latar belakang beliau seperti nama
dan keturunan, kelahiran, pengajian, karya, murid dan juga ketokohannya.
2. Nama dan
Keturunan
Nama asal
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy ini ialah Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Abd
al-Karim ibn ‘Ata’ Allah. Laqab atau gelaran beliau ialah Taj
al-Din dan kunyah beliau pula ialah Abual-Fadl[1] atau
Abu al-‘Abbas[2].
Kebanyakan kitab-kitab tarajum hanya menyebut nama beliau
secara ringkas sahaja. Hanya Ibn ‘Ajibah yang menyebut nama beliau secara penuh
iaitu Abu al-Fadl Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Abd al-Karim ibn ‘Abd al-Rahman
ibn ‘Abd Allah ibn Ahmad ibn ‘Isa ibn al-Husayn ibn ‘Ata’ Allah.[3]
Penulis
buku-buku sejarah menyebut bahawa beliau adalah anak kelahiran bandar
Iskandariah, Mesir. Justeru, beliau telah dinisbahkan kepada bandar tersebut
sebagai al-Iskandaraniy, al-Sakandariy atau al-Iskandariy.[4] Beliau
berasal daripada keturunan Arab puak al-Judhamiy[5]dan
bermazhab Malikiy.[6]
Bapa
beliau ialah Muhammad ibn ‘Abd al-Karim ibn ‘Ata’ Allah. Bapa beliau telah
hidup sezaman dengan al-Syaykh Abu al-Hasan al-Syadhiliy (w656H), pengasas
tarekat al-Syadhiliyah. Hal ini dapat difahami dari petikan yang
ditulis sendiri oleh al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy dalam karyanya Lata’if
al-Minan di mana beliau menyatakan bahawa bapanya memberitahunya
bahawa dia pernah menemui al-Syaykh Abu al-Hasan al-Syadhiliy (r.a).[7]
Keluarga
beliau adalah keluarga ilmuan dalam bidang agama berdasarkan kepada kenyataan
bahawa datuk beliau Abu Muhammad ‘Abd al-Karim ibn ‘Ata’ Allah
al-Iskandariy (w612H) adalah seorang faqih yang masyhur pada
zamannya, sebagaimana al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy sendiri juga
merupakan seorang yang faqih dalam bidang syariat di mana
beliau berazam untuk mencontohi datuknya itu.[8]
Datuk
beliau adalah seorang imam dalam fiqh, usul dan ilmu-ilmu
Bahasa Arab. Beliau adalah sahabat kepada seorang faqih bermazhab Malikiy yang
bernama Abu ‘Amr ibn Hajib (w646H) semasa belajar tafaqquh dengan
al-Syaykh Abu al-Hasan al-Ibyariy (w618H) yang merupakan mahaguru besar
mazhab Malikiy di Iskandariah pada zaman tersebut. Beliau
telah mengarang kitab al-Bayan wa al-Taqrib Fi Syarh al-Tahdhib yang
merupakan sebuah kitab besar yang mengandungi khazanah pelbagai ilmu,
faedah-faedah yang besar dan petikan-petikan yang aneh. Beliau juga melakukan ikhtisar terhadap
kitab al-Tahdhib dengan baik dan ikhtisar kepada
kitabal-Mifsal karangan al-Zamakhsyariy.[9] Al-Imam
al-Suyutiy meriwayatkan bahawa datuk al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
ini meninggal dunia pada tahun 612H.[10] Dengan
ini, tidak hairanlah jika dikatakan bahawa sejak awal, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Iskandariy telah dipersiapkan untuk mempelajari pemikiran-pemikiran fiqh
al-Imam Malik,[11] sesuai
dengan latar belakang keluarga beliau yang memang ahli dalam mazhab Malikiy.
3. Kelahiran
Al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy telah dilahirkan di bandar Iskandariah yang
merupakan bumi tumpah darah keluarganya. Tarikh kelahiran beliau secara tepat
tidak diketahui kerana kitab-kitab sejarah yang meriwayatkan kehidupan beliau
tidak menyentuh tentang tarikh lahir beliau.
Menurut
al-Taftazaniy, setelah membentangkan teori tarikh kelahiran al-Syaykh Ibn ‘Ata’
Allah al-Sakandariy, tarikh yang dianggap paling sesuai bagi kelahirannya ialah
pada sekitar tahun 658H.[12] Keringkasan
hujah yang dikemukakan oleh al-Taftazaniy ialah kenyataan Ibn Hajar
al-‘Asqallaniy yang menyebut bahawa al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
meninggal dunia semasa beliau mencecah usia kahl.[13] Usia kahl menurut al-Qamus
al-Muhit ialah orang yang berusia lebih daripada 30 tahun sehingga 51
tahun.[14]
Sejarah
telah mencatatkan secara ijma‘[15] bahawa
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy meninggal dunia pada tahun 709H
sebagaimana sejarah juga telah mencatatkan bahawa al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy telah berguru selama 12 tahun dengan gurunya al-Syaykh Abu al-‘Abbas
al-Mursiy,[16] iaitu
sehingga gurunya itu meninggal dunia pada tahun 686H.[17]
Justeru,
menurut al-Taftazaniy tarikh 658H adalah tarikh yang munasabah beliau
dilahirkan dengan andaian bahawa beliau mula berguru dengan gurunya al-Syaykh
Abu al-‘Abbas al-Mursiy pada sekitar tahun 678H, iaitu ketika beliau
berusia 16 tahun kerana pada usia tersebut adalah logik beliau mula berguru
dengan gurunya al-Mursiy.[18]
Kita juga
tidak lupa bahawa al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy sebelum berguru
dengan al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy telah merupakan seorang yang faqih dan
telah giat mengajar ilmu syari‘at di bandar Iskandariah di mana sebelum berguru
dengan al-Mursiy, beliau juga seperti datuknya turut menolak ajaran tasawuf.[19] Jika
diandaikan usia beliau berguru dengan al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy
melebihi 16 tahun, maka sudah pasti usia beliau melebihi 51 tahun dan tarikh
kelahirannya juga lebih awal dari tahun 658H.
Andaian
tarikh kelahiran yang lebih awal telah dinyatakan oleh al-Syaykh Ahmad ‘Izz
al-Din ‘Abd Allah Khalaf Allah dalam kitabnya al-Hikam, iaitu
sekitar tahun 640H dan umurnya ketika wafat sekitar 70 tahun.[20] Andaian
ini dibuat berdasarkan kenyataan yang terdapat dalam biodata adik kandungnya
yang bongsu al-Imam Taj al-Din ibn Muhammad ibn ‘Abd al-Karim ibn ‘Abd al-Rahman
ibn ‘Abd Allah ibn Ahmad ibn ‘Isa ibn al-Husayn ibn ‘Ata’ Allah ini yang
dilahirkan pada tahun 679H. Diriwayatkan bahawa ketika beliau masih kecil di
pangkuan ibunya, saudaranya yang besar (iaitu al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy) telahpun dewasa di mana beliau telah berkelayakan memberikan
fatwa dan mengajar.[21]
Berdasarkan
manhaj al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy dalam pembelajaran ilmu, beliau
lebih cenderung kepada manhaj pengajian secara bertalaqqi dan
berguru, bukannya seperti sesetengah kalangan yang cenderung kepada manhaj
pembelajaran yang lebih ringan. Justeru, umur seorang yang berkelayakan untuk
mengeluarkan fatwa dan mengajar menerusi sistem ini adalah dianggarkan sekitar
40 tahun.[22] Dengan
andaian ini, adalah dapat dismpulkan bahawa al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy lebih tua daripada adik bongsunya sekitar 40 tahun.
4. Tahap-tahap
Kehidupan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
Menurut
al-Taftazaniy, secara umumnya kehidupan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
boleh dibahagikan kepada tiga tahap. Tahap pertama bermula sebelum tahun 674H
di mana beliau telah membesar sebagai seorang penuntut ilmu di Iskandariah
dengan mempelajari pelbagai bidang ilmu termasuklah ilmu tafsir, hadith, fiqh, usul, nahw, bayan dan
lain-lain lagi dengan guru-guru yang handal di Iskandariah pada zaman itu.[23] Pada
tahap pertama kehidupan di Iskandariah ini, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
telah mengingkari golongan tasawuf dengan keras sekali dan taksub terhadap ilmu
fiqh. Beliau menyatakan hal ini dalam kitabnyaLata’if al-Minan : Suatu
ketika dahulu, aku mengingkarinya (beliau maksudkan gurunya al-Syaykh Abu al-‘Abbas
al-Mursiy) dan menentangnya, hinggalah berlaku satu perbincangan antara aku dan
pengikut-pengikutnya (al-Mursiy). Ketika itu aku belum berguru dengannya. Aku
telah berkata bahawa beliau itu hanya ahli ilmu zahir semata-mata dan golongan
tasawuf hanya mendakwa mempunyai kelebihan-kelebihan besar sedangkan zahir
syarak menolaknya.[24]
Tahap
kedua pula bermula pada tahun 674H di mana pada tahun tersebut al-Syaykh Ibn ‘Ata’
Allah al-Sakandariy telah mula berguru dengan gurunya al-Syaykh Abu al-‘Abbas
al-Mursiy sehingga beliau berpindah ke Kaherah. Pada tahap inilah beliau mula
menghayati tasawuf dengan mengamalkan ajaran tarekat al-Syadhiliyyah dan
pada masa yang sama beliau terus meneruskan belajar ilmu-ilmu agama yang lain
dan juga mengajarnya.[25]
Pada tahap
kedua ini, beliau sudah tidak mengingkari golongan tasawuf dan taksubnya
terhadap golongan fiqh juga telah hilang, iaitu sesudah beliau menemui gurunya
al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy, di mana beliau telah merasa sangat
takjub terhadap kebolehan al-Mursiy. Beliau telah mengambil tarekat tasawuf
daripada al-Mursiy.[26]
Semasa
berada dalam tahap kedua ini juga, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
tidak berhenti daripada terus menerus menuntut ilmu agama (yang dianggap
sebagai ilmu zahir, iaitu yang berkaitan dengan fiqh) walaupun telah melalui
jalan ahli tarekat tasawuf, malah beliau terus belajar ilmu-ilmu tersebut
dengan tawjih daripada gurunya itu. Sebenarnya beliau di
peringkat awal merasa bimbang jika perguruannya (suhbah) dengan
al-Mursiy akan menghalang pengajiannya, namun beliau akhirnya berpuas hati
apabila memahami bahawa suhbah dengan golongan tasawuf tarekat al-Syadhiliyyah tidak
bererti tajarrud dan meninggalkan pengajian ilmu atau
meninggalkan pekerjaan dunia yang lain.[27]
Hal ini
dinyatakan sendiri oleh beliau dalam Lata’if al-Minan : Pada
permulaannya, aku pernah mendengar para pelajar berkata bahawa sesiapa yang
berguru dengan syaykh tasawuf (suhbah) tidak boleh belajar ilmu zahir
lagi. Hal ini membimbangkan aku kerana takut aku akan ketinggalan dalam bidang
ilmu dan kehilangan suhbah syaykh. Aku pergi menemui al-Syaykh (al-Mursiy), lalu aku mendapati
bahawa beliau memakan daging cicah cuka. Aku berbicara dalam hatiku:
Harap-harap al-Syaykh memberikan aku sedikit makanan yang ada di tangannya,
lalu belumpun habis aku berbicara dalam hatiku sedemikian hingga al-Syaykh
telahpun menghulurkan sesuap makanan dari tangannya ke dalam mulutku. Kemudian
beliau berkata: “Apabila kami bergaul (suhbah) dengan golongan peniaga,
kami tidak berkata kepada mereka tinggalkan perniagaan kamu dan marilah bersama
kami, atau golongan pengilang, tinggalkan kilang kamu dan marilah bersama kami
atau para pelajar tinggalkan pembelajaran kamu dan marilah bersama kami, malah
kami akur bagi setiap orang apa-apa kedudukan yang Allah telah kurniakan
kepadanya”.[28]
Tahap
ketiga pula ialah tahap di mana al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy mula
berpindah dari Iskandariah ke Kaherah dan berakhir dengan kewafatannya pada
tahun 709H.[29] Tahap
ini adalah tahap kematangan dan kesumpurnaan ilmunya dalam kedua-dua bidang
fiqh dan tasawuf dan ia juga merupakan tahap di mana beliau telah mencurahkan
ilmunya dalam kedua-dua bidang itu melalui kuliah-kuliah pengajian.[30]
5. Pembelajaran
al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy telah melalui suatu proses pembelajaran yang
panjang menerusi manhaj pengajian secara bertalaqqi dan berguru.[31] Sistem
atau manhaj ini adalah suatu manhaj yang sudah menjadi kelaziman dalam sistem
pembelajaran pada zaman tersebut yang mementingkan kualiti ilmu. Beliau telah
berguru dengan sebilangan besar guru-guru yang masyhur pada zamannya dalam
pelbagai bidang.[32] Antara
guru-guru beliau ialah:
(1) Al-Faqih
Nasir al-Din Ibn al-Munir al-Jarawiy al-Judhamiy al-Iskandariy (w683H).[33] Beliau
adalah seorang imam yang handal dalam fiqh dan Bahasa Arab dan merupakan ‘alamah
al-Iskandariyyah pada zamannya dan meninggal dunia di Iskandariah pada
tahun 683H.[34] Al-Faqih
Nasir al-Din Ibn al-Munir (w683H) inilah tokoh ulama besar dalam bidang fiqh
mazhab Maliki di Iskandariah, malah di Mesir yang menerajui Madrasah al-Malikiyyah.
Beliau adalah seorang yang sangat alim di Iskandariah pada zamannya sehingga
‘Izz al-Din Ibn ‘Abd al-Salam (577-660H) menyifatkannya sebagai salah seorang
daripada dua orang tokoh ulama kebanggaan Mesir; Ibn al-Munir dan Ibn Daqiq
al-‘Id (w702H).[35] Al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy pernah menyebut beberapa kali perihal gurunya Ibn
al-Munir itu dalam kitabnya Lata’if al-Minan.[36]
(2)
Al-Syaykh al-Abarquhiy, iaitu al-Syaykh Syihab al-Din Abu al-Ma‘aliy Ahmad
ibn Ishaq ibn Muhammad ibn al-Mu’ayyad (w701H) yang merupakan tokoh ulama besar
Mesir dan meninggalkan dunia di Mekah semasa mengerjakan haji pada tahun 701H
ketika berusia 87 tahun.[37].
Al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy telah meriwayatkan bahawa beliau pernah
mempelajari atau mengambil hadith daripada tokoh ini.[38] Ibn Hajar
al-‘Asqallaniy (773H-852H) ada menyebut bahawa beliau pernah mendengar (sami‘a)
daripada al-Syaykh al-Abarquhiy dan belajar ilmu nahw daripada
al-Syaykh al-Muhyi al-Mazuniy.[39]
(3)
Al-Syaykh al-Muhyi al-Mazuniy. Beliau merupakan guru kepada al-Syaykh Ibn
‘Ata’ Allah al-Sakandariy dalam ilmu nahw. Al-Imam al-Suyutiy telah
menyebutnya ketika beliau menulis biodata al-Syaykh Muhammad ibn Ibrahim ibn
al-Nahhas al-Halabiy al-Nahwiy (w698H).[40] Al-Mazuniy
dan Ibn al-Nahhas adalah dua orang tokoh ilmu nahw yang
dianggap sama setaraf atau setanding di mana kedua-duanya telah digelar sebagai Syaykh
al-Diyar al-Misriyyah pada zaman mereka.[41] Kenyataan
Ibn Syakir ketika menulis biodata Ibn al-Nahhas dapat difahami bahawa beliau
adalah ulama yang bermukim di bandar Iskandariah.[42]
(4)
Al-Syaykh al-Imam al-Hafidh Syaraf al-Din Abu Muhammad ‘Abd al-Mu’min ibn
Khalaf ibn Abial-Hasan al-Dimyatiy (613H-705H)[43] yang
disifatkan oleh al-Imam al-Suyutiy sebagai seorang imam yang sangat ‘alim, hafidh, hujjah
dan faqih dan beliau terkenal sebagai Syaykh al-Muhaddithin.
Berkenaan dengan gurunya ini, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy pernah
menyebut perihal qira’ahnya dan sama‘nya akan hadith
al-syafa‘ah daripada gurunya ini dalamLata’if al-Minan lengkap
dengan sanadnya. Beliau juga ada memuji gurunya itu sebagai al-syaykh
al-imam al-hafidh baqiyyat al-muhaddithin.[44]
(5)
Al-Syaykh Muhammad ibn Mahmud ibn Muhammad ibn ‘Abbad yang masyhur dengan
gelaran Syams al-Din al-Asbahaniy. Menurut Al-Taftazaniy, adalah dipercayai
bahawa al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy telah mempelajari ilmu usul
fiqh, ilmu kalam dan semua ilmu logik seperti falsafah dan mantiq daripada
gurunya yang masyhur ini.[45] Andaian
ini dibuat oleh al-Taftazaniy berdasarkan sepotong petikan kenyataan al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy yang memperihalkan tokoh ini dan al-Syaykh
al-‘Allamah Syams al-Din al-Aykiy yang datang menemui gurunya al-Mursiy dan
duduk di hadapan al-Mursiy dengan cara duduk seolah-olahnya mereka berdua
adalah murid al-Mursiy. Dalam kenyataan itu, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy menyebut tentang beliau sebagai Syaykhuna al-Imam
al-‘Allamah sedangkan untuk al-Syaykh Syams al-Din al-Aykiy beliau
tidak menyebut ungkapan tersebut.[46] Ungkapan syaykhuna yang
bererti syaykh kami atau tuan guru kami ini membayangkan bahawa al-Syaykh Syams
al-Din al-Asbahaniy adalah guru beliau. Berkenaan dengan tokoh ini, al-Imam
al-Subkiy menyifatkannya sebagai seorang imam dalam ilmu mantiq, ilmu kalam, usul dan jadal. [47]
6. Bidang
Ketokohan
Sejarah
kehidupan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy sangat berkait rapat dengan
sejarah gerakan pemikiran dan sejarah tasawuf di Mesir pada kurun keenam dan
ketujuh Hijrah di mana beliau dianggap sebagai contoh keperibadian unggul di
kalangan ahli sufi kerana telah menggabungkan ilmu-ilmu zahir dan ilmu hakikat
dan mencapai kecemerlangan dalam kedua-dua bidang itu.[48] Nama
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy telah tersohor sebagai seorang ulama
dari kalangan ulama agung dalam bidang syari‘at yang tercerna dengan hakikat
dan intipati syari‘at itu sendiri yang membebaskan manusia daripada kekangan
hawa nafsu dan meningkat tinggi ke hadrat Allah. Beliau mengajar ilmu-ilmu
syari‘at di al-Azhar sehingga lahirlah ulama masyhur seperti al-Imam Taqiy al-Din
al-Subkiy (w756H)[49] dan
al-Imam al-Qurafiy.[50]
Ulama yang
hidup sezaman dengan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy bersepakat
mengakui ketokohan beliau dalam setiap bidang ilmu yang beliau mengajar
khususnya ilmu tafsir, hadith, fiqh, usul, bahasa dan ilmu
pendidikan (tarbiyah).[51] Dalam
ungkapan yang biasa digunakan, beliau mempunyai kehebatan dalam dua bidang ilmu
zahir dan batin, iaitu ilmu syari‘at dan ilmu tasawuf. Ulama fiqh pada zamannya
telah cuba menonjolkan beliau sebagai tokoh utama dalam bidang fiqh pada zaman
itu, sementara gurunya al-Mursiy pula mahu menonjolkannya sebagai tokoh utama
untuk bidang tasawuf. Ini telah dinyatakan oleh al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy sendiri dalam kitabnya Lata’if al-Minan bahawa
al-Syaykh Jamal al-Din ibn Abi al-‘Abbas al-Mursiy, bahawa beliau berkata
kepada al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy (bapanya) bahawa ahli fiqh
mahukan Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy menonjolkannya dalam bidang fiqh, lalu
al-Syaykh al-Mursiy berkata: Mereka mahu menonjolkannya dalam bidang fiqh, dan
aku pula mahu menonjolkannya dalam bidang tasawuf.[52]
Pada
tempat yang lain, al-Syaykh al-Mursiy pernah berkata kepada al-Syaykh Ibn ‘Ata’
Allah al-Sakandariy: Beriltizamlah engkau, kerana demi Allah, jika engkau
iltizam, nescaya engkau akan menjadi mufti dalam dua mazhab. Beliau bermaksud
mazhab ahli syari‘at, ahli ilmu zahir dan mazhab ahli hakikat ahli ilmu batin.[53]
Ketokohan
beliau dalam fiqh telah menyebabkan al-Faqih Nasir al-Din ibn al-Munir yang
menerajui Madrasah al-Malikiyyah di Mesir ketika itu
mengutamakannya berbanding murid-muridnya yang lain untuk mengajar fiqh
sedangkan ketika itu beliau masih muda.[54] Sebab
itulah Ibn Farhun memasukkan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy dalam
senarai ulama fiqh mazhab Malikiy dan menulis biodatanya dalam
kitab tabaqat ulama Malikiyyah yang berjudul al-Dibaj
al-Mudhahhab Fi Ma‘rifat A‘yan ‘Ulama’ al-Madhhab.[55] Ketokohan
beliau dalam fiqh mazhab Malikiy telah menyebabkan beliau
mendapat perhatian masyarakat dan kemudiannya tokoh-tokoh ulama di Iskandariah
cuba membandingkannya dengan datuknya yang terkenal sebagai seorang faqih[56].
Walaupun
handal dalam bidang syari‘at, namun bidang pendidikan rohani (tarbiyah ruhiyyah)
adalah satu bidang yang menonjol dalam diri beliau, terutamanya setelah beliau
berguru dengan gurunya al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy (w686H). Beliau
telah dikurniakan al-hikmah dan kemampuan untuk
membangunkannya hingga ke suatu peringkat di mana ia tidak mampu dicapai dengan
mudah oleh orang lain yang cuba menandinginya. Ini adalah kerana al-hikmahadalah
suatu mawhibah yang tidak boleh dipelajari. Hal ini dibuktikan
oleh ungkapan-ungkapan beliau dalam tafsir dan hadith, di mana beliau mampu
mencecah sesuatu yang tidak mampu dicapai oleh orang lain secara mentelaah,
ditambah pula dengan kehebatan lafaz dan keindahan ungkapan serta gaya bahasa
yang mudah dan menyeronokkan.[57]
Ketokohan
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy diakui oleh para ulama sezaman
dengannya dan ulama yang datang selepasnya, khususnya ilmu tafsir, hadith,
fiqh, usul, bahasa dan ilmu pendidikan (tarbiyah).[58] Sebagai
contoh, Ibn Farhun (w799H) menyifatkan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
sebagai seorang tokoh ilmuan yang menguasai pelbagai jenis ilmu seperti tafsir,
hadith, nahw, usul, fiqh, dan sebagainya. Ketokohannya
dalam bidang ilmu telah dapat memanfaatkan ramai warga ilmu dan masyarakat di
samping ramai pula yang mengikut jejak langkahnya dalam suluk tarekat.
Beliau adalah lambang keajaiban pada zamannya dalam aspek perbicaraan dalam
bidang tasawuf dan beliau mempunyai karya yang bagus dalam bidang al-wa‘z (al-hikmah).[59]
Ibn ‘Abbad
(723H-792H)[60] pula
menyifatkannya sebagai al-Imam al-Muhaqqiq al-‘Arif al-Waliyy al-Rabbaniy.[61] Sementara
al-Syaykh Ahmad Zarruq (846H-899H) pula menyifatkan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy sebagai al-Syaykh al-Imam al-‘Alim al-‘Amil al-‘Arif al-Muhaqqiq
al-Kamil.[62] Al-Syaykh
Nur al-Din al-Barifkaniy (1207-1268H) memujinya sebagai al-Imam al-Muhaqqiq
al-‘Arif bi Allah Ta‘ala Syaykh al-Masyayikh, wa Sadr al-Majalis, wa
Bahr al-Ma‘arif, Imam al-Siddiqin, Qudwat al-‘Arifin wa Burhan al-Muhaqqiqin.[63]
Tidak
ketinggalan, al-Imam al-Suyutiy juga ada memuji ketokohan al-Syaykh Ibn ‘Ata’
Allah al-Sakandariy sebagai seorang tokoh ilmuan yang hebat.[64] Apabila
direnung kata-kata sanjungan ulama terhadap ketokohan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy, ternyata bahawa mereka lebih menumpukan sanjungan terhadap
ketokohan beliau dalam bidang tasawuf yang menjadi bidang yang mengharumkan
namanya ke seluruh pelosok alam. Ini jelas dapat dikenalpasti berdasarkan
gelaran-gelaran seperti al-Imam al-Muhaqqiq al-‘Arif al-Waliyy al-Rabbaniy atau al-‘Arif
al-Muhaqqiq al-Kamil.
Ketokohan
beliau juga boleh dilihat dari aspek kemampuannya melahirkan ramai tokoh-tokoh
ulama (murid) yang mewarisi ilmunya, karya-karyanya dan juga aspek kepimpinan
tarekatSyadhiliyyah yang akan dibicarakan dalam bahagian 7, 8 dan 9
di bawah. Kesemuanya membuktikan bahawa al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy
adalah seorang tokoh ulama yang berwibawa.
7. Murid
al-Syaykh al-Sakandariy
Ketokohan
beliau dalam bidang tarbiyah ruhiyyah telah berjaya melahirkan
ramai tokoh-tokoh tasawuf yang hebat. Antara murid-murid beliau yang menjadi
tokoh ulama selepas beliau ialah:[65]
(1) Al-Syaykh
Syaraf al-Din Abu Sulayman Dawud al-Bakhiliy al-Iskandariy yang merupakan
tuan guru kepada datuk kepada keluarga al-Sadat al-Wafa’iyyah di Mesir, iaitu
al-Sayyid Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad Wafa al-Syadhiliyy
(702H-765H).
(2) Al-Imam
al-Muhaddith al-Mufassir Abu al-‘Abbas Syihab al-Din Ahmad ibn al-Milaq
al-Sakandariy yang merupakan tokoh yang mengambil alih tugas kepimpinan tarekat
al-Syadhiliyyah selepas kewafatan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy.
(3) Al-Imam
Taj al-Din Muhammad al-Nakhkhal, saudara kandung al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy.
(4) Al-Imam
al-Hafidh al-Mufassir al-Faqih al-Usuliy al-Mu’arrikh Abu al-Hasan Taqiy
al-Din ‘Aliy ibn ‘Abd al-Kafi al-Subkiy al-Ansariy al-Khazrajiy (683H-756H).
8. Karya
al-Syaykh al-Sakandariy
Ketokohan al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy dalam tasawuf ini disaksikan oleh beberapa buah
karya sufi yang mendapat perhatian ulama besar dan menjadi rujukan utama dalam
bidang tasawuf dan tarekat Syadhiliyyah. Antara karya-karya yang
dihasilkan oleh beliau ialah:[66]
(1) Allah:
al-Qasd al-Mujarrad Fi Ma‘rifat al-Ism al-Mufrad.[67] Ia
adalah antara kitab yang terbaik dalam bidang tauhid di mana beliau telah mengarangnya
mengikut metode al-Qur’an dan al-Hadith,[68] iaitu
dengan cara menghuraikan tajuk-tajuk perbincangan dengan merujuk kepada banyak
ayat-ayat al-Qur’an dan al-Hadith. Dalam kitab ini, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy telah menghuraikan dalam bab pertama hakikat ism Allah atau lafz al-Jalalah (Allah)
dari segiisytiqaqnya, ciri-ciri keistimewaannya, rahsia-rahsianya,
makna-makna huruf-huruf yang dikandung oleh lafz al-Jalalah (Allah)
dan rahsia-rahsia huruf-huruf tersebut. Ia juga menghuraikan zikir ahli tauhid
dan rahsia-rahsia ayat al-Kursiy. Dalam bab kedua pula, ia menghuraikan
kedudukan kelebihan zikir dengan lafz al-Jalalah (Allah),
kemuliaannya, rahsia-rahsianya dan kedudukan hamba dalam konteks zikir dengan lafz al-Jalalah (Allah)
itu.[69]
(2) Taj
al-‘Arus al-Hadi (atau al-Hawi) Li Tahdhib al-Nufus.
Ia mempunyai beberapa nama lain seperti Taj al-‘Arus wa Qam‘ al-Nufus dan al-Tariqah
al-Jaddah Ila Nayl al-Sa‘adah. [70] Kitab yang disusun menurut tajuk-tajuk kecil tanpa bab ini adalah
sebenarnya suatu pengembaraan ke dalam jiwa atau nafsu hamba yang kelam atau
gelap gelita kerana banyak berdosa dan ianya adalah suatu percubaan al-Syaykh
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy untuk mengeluarkan jiwa yang kotor dari gejala
kelalaian (al-ghaflah) dan kehinaan maksiat kepada kejernihan jiwa dan
kemuliaan taat kepada Allah.[71] Justeru,
ia memulakan perbicaraan dengan menghuraikan konsep tawbah dan
gesaan supaya manusia segera bertaubat kepada Allah. Ia seterusnya menghuraikan
kesan-kesan zahir dan batin akibat perbuatan maksiat,[72] menggesa
manusia supaya mempercepatkan mencari bekalan untuk menemui Allah (s.w.t.)[73] dan
juga menghuraikan perkara-perkara yang menjadi penggilap hati.[74] Seterusnya,
ia menghuraikanni‘mat kubra, iaitu apabila seseorang hamba dikurniakan 3
perkara; beriltizam dengan hudud-Nya, menunaikan janji-janji-Nya
dan karam dalam syuhud-Nya.[75] Tajuk-tajuk
kecil lain yang dibincangkan dalam kitab ini ialah tentang bagaimana langit dan
bumi beradab berserta penciptanya,[76] karamat
al-sahabah,[77] kekurangan
dan hijab dalam diri,[78] sifat sidq bersama
Allah,[79] khulwah dan ‘uzlah[80] dan
berberapa tajuk kecil yang lain. Sesuai dengan nama kitab ini (Taj al-‘Arus
al-Hawi Li Tahdhib al-Nufus) yang bererti Mahkota
Pengantin Yang Mengandungi Panduan Untuk Mendidik Nafsu, secara
keseluruhannya, ia adalah karya yang seolah-olahnya ditujukan kepada para muridin dan salikin yang
banyak berdosa dan melakukan maksiat sehingga jiwa dan nafsu mereka menjadi
kotor dan ia merupakan tips-tips atau panduan-panduan bagaimanakah mereka harus
melakukan sesuatu untuk membaiki keadaan ini.
(3) Lata’if
al-Minan Fi Manaqib al-Syaykh Abi al-‘Abbas al-Mursiy wa Syaykhihi Abi al-Hasan
al-Syadhiliy[81].
Menurut al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy dalam mukadimah kitab ini,
objektif kitab ini ditulis ialah untuk merakamkan satu koleksi tentang
kelebihan gurunya al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy dan riwayat-riwayat
berhubung al-Syaykh Abu al-Hasan al-Syadhiliy.[82] Faktor
yang mendorong beliau menulis manaqib ini seperti yang
dinyatakannya ialah kerana tidak ada seorangpun dari kalangan anak murid
al-Mursiy yang tampil menulis tentang manaqib gurunya itu.[83] Justeru,
kitab ini adalah rujukan asas untuk mengetahui manhaj kedua-dua orang
Imam iaitu al-Syaykh Abu al-‘Abbas al-Mursiy dan al-Syaykh Abual-Hasan
al-Syadhiliy dalam bidang tarbiyah Islamiyyah.[84] Menerusi
kitab inilah, para pengkaji tentang pemikiran al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy dapat menelusuri beberapa latar belakang kehidupan beliau
terutamanya berhubung dengan peristiwa-peristiwa yang berlaku terhadap dirinya
bersama-sama dengan kedua-dua tokoh tersebut. Sebagai contoh, tentang sikap
beliau terhadap golongan ahli sufi di peringkat awal kehidupan ilmiahnya
termasuk sikap negatifnya terhadap gurunya al-Mursiy,[85] peristiwa
pertemuan pertamanya dengan al-Syaykh Abi al-‘Abbas al-Mursiy[86].
Secara keseluruhan, karya ini adalah karya berbentuk manaqib yang
dikhususkan untuk merakamkan riwayat hidup kedua-dua gurunya itu di samping
kehidupan peribadinya sendiri.
(4) Al-Tanwir
Fi Isqat Tadbir Kulli Tadbir Yukhriju ‘An Maqasid al-Syari‘ah.[87] Kitab
ini membincangkan konsep tark al-tadbir secara amat mendalam
berserta beberapa konsep lain yang mempunyai kaitan rapat dengannya seperti
konsep al-taslim,[88] al-yaqin,[89]al-‘ubudiyyah,[90] al-rida[91] al-tawakkal[92] dan
lain-lain. Dalam masa yang sama beliau menghuraikan konsep al-tadbir yang
dimiliki secara mutlak oleh Allah (s.w.t.).[93] Menurut
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy, orang yang mahu sampai kepada Allah
Ta‘ala, dia mesti mengikut manhaj yang betul, iaitu menerusi pintunya yang
betul dan ianya mesti dicapai menerusi asbabnya. Perkara yang
paling utama yang mesti dijauhkan, dikeluarkan dan dibersihkan dalam diri hamba
ialah sifat tadbir dan melawan maqadir (takdir
ketentuan Allah Ta‘ala). Justeru, kitab ini dikaranginya dengan objektif
menerangkan kepada hamba bagaimana mereka boleh sampai kepada Allah menurut
jalan yang sahih.[94] Kitab
ini secara keseluruhannya membicarakan konsep tadbir hamba
dalam menghadapi takdir Allah. Namun, ini tidak bererti bahawa semua tadbir adalah
tercela. Ini kerana tadbir terbahagi kepada dua; tadbiryang
terpuji iaitu tadbir yang menghampirkan diri kepada Allah
Ta‘ala dan menyampaikannya kepada keredaan-Nya dan dan tadbir yang
tercela iaitu tadbir yang hanya menuntut habuan dunia untuk
kepentingan dirinya sendiri, bukan kerana Tuhannya, atau hanya untuk kehidupan
dunianya bukan untuk kehidupan akhiratnya.[95]
(5) Al-Hikam (iaitu al-Hikam
al-‘Ata’iyyah).[96] Keterangan
tentang kitab ini akan dilakukan kemudian nanti kerana kajian ini akan
memberikan sedikit tumpuan khusus terhadap karya agung ini kerana
kepentingannya dalam konteks memahami pemikiran tasawuf al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy.
(6) ‘Inwan
al-Tawfiq Fi Adab al-Tariq. Ia adalah syarah kepada qasidah karya
al-Imam AbuMadyan al-Tilimsani.[97] Jelas
daripada tajuk kitab ini dan mukadimah pengarangnya, ia sebuah kitab yang
membicarakan tentang adab al-Tariq iaitu adab-adab yang
sewajarnya diikuti oleh para muridin dan salikin dalam
perjalanannya menuju Allah (s.w.t.). Yang uniknya, adab-adab tersebut
dikemukakan dalam bentuk huraian kepada bayt-bayt qasidah gubahan
al-Imam AbuMadyan al-Tilimsani dan huraiannya adalah cukup sederhana dan padat
dengan bahasa yang cukup indah dan menarik yang memang sudah menjadi salah satu
keistimewaan yang sangat menonjol dalam karya-karya al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy.[98]
(7) Miftah al-Falah wa
Misbah al-Arwah fi Dhikr Allah al-Karim al-Fattah.[99] Kitab
ini seperti yang jelas tertera pada tajuknya mengandungi perbincangan tentang
zikir dan hal-hal yang berkaitan dengannya seperti hakikat zikir, kesan zikir,
dalil-dalil zikir daripada al-Qur’an dan al-Hadith, kelebihan zikir, adab-adab
zikir, faedah-faedah zikir, pemilihan zikir, pemilihan zikir dan
proses pemindahan antara satu zikir kepada zikir yang lain dan lain-lain
perkara yang sangat berkaitan dengan zikir. Ia adalah sebuah karya yang amat
berfaedah dan cukup baik dalam menangani tajuk zikir secara lengkap.[100]
(8) Al-Tuhfah
Fi al-Tasawwuf. Terdapat dalam bentuk manuskrip di Idarat
al-Turath al-Misriyyah di bawah kategori (Tasawwuf 154/Majami‘).
Kemungkinan ia adalah karya yang sama berjudul Risalah Fi al-Tasawwuf,
dalam bermanuskrip di Perpustakaan Asifiyyah, Hayderabad, India.
(9) Tanbih
Fi Tariq al-Qawm. Terdapat dalam bentuk manuskrip di Maktabah al-Zaytunah,
Tunisia.
(10) Risalah
Fi al-Suluk. Terdapat dalam bentuk manuskrip di Perpustakaan Rambur,
India.
(11) Risalah
Fi al-Qawa‘id al-Diniyyah. Terdapat dalam bentuk manuskrip di
perpustakaan Muzium Britain dan beberapa risalah lain yang masih dalam bentuk
manuskrip yang tidak perlu disebutkan di sini.[101]
9. Kepimpinan
Tarekat Syadhilyyah
Kemuncak ketokohan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy ialah apabila
beliau telah dipilih menggantikan gurunya al-Syaykh Abu al-‘Abbas
al-Mursiy (w686H) untuk memimpin tarekat al-Syadhiliyyah selepas kewafatan
gurunya itu.[102] Ini dapat
dibuktikan menerusi penelitian terhadap senarai anak didik al-Syaykh al-Mursiy
yang begitu ramai menjadi tokoh ulama terkenal, seperti al-Imam Syaraf al-Din
Muhammad Ibn Hammad al-Busayriy (w659H) yang terkenal dengan qasidah
al-burdahnya dalam bidang kesusasteraan agama sehingga burdahnya
itu telah mendapat perhatian ramai ulama untuk dikaji dan dihuraikan dari
pelbagai aspek bahasa, kesusasteraan dan pemikiran. Namun daripada keseluruhan
anak didiknya itu, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy telah terpilih
mewarisi ilmu tarekat dan kepimpinan tarekat al-Syadhiliyyah sekaligus
membuktikan ketokohan dan kepimpinan beliau yang besar, kedudukan beliau yang
istimewaan di kalangan pengikut tarekat al-Syadhiliyyah terutamanya di hati
al-Mursiy sendiri dan penguasaan beliau yang tidak dapat diragui lagi dalam
selok-belok ilmu tarekat al-Syadhiliyyah.
Beliau telah menyempurnakan amanah kepimpinan tarekat al-Syadhiliyyah
ini selama 23 tahun sehingga kewafatannya pada tahun 709H dan kepimpinan itu
telah berpindah pula kepada salah seorang daripada muridnya iaitu al-Imam al-Muhaddith
al-Mufassir Abu al-‘Abbas Syihab al-Din Ahmad ibn al-Milaq al-Sakandariy.[103]
Sepanjang tempoh 23 tahun beliau memimpin tarekat al-Syadhiliyyah,
banyak perkara yang telah dilakukan oleh al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy dalam konteks memperkukuhkan kedudukan organisasi tarekat
tersebut, terutamanya dari segi pengukuhan doktrinnya menerusi kuliah-kuliah
pengajarannya yang berterusan dan penulisan kitab-kitab yang mempunyai nilai
keilmuan yang tinggi. Di samping aspek pengukuhan dari segi teori dan tasawwur
yang diabadikan dalam pengajaran dan penulisan, beliau bertanggungjawab secara
langsung memimpin dan mendidik pengikut tarekat al-Syadhiliyyah dari
segi tarbiah rohani menerusi pengalaman rohani menurut tradisi tarekat yang
diwarisi daripada al-Syadhiliy dan al-Mursiy. Antara tugasnya yang paling utama
dalam konteks pentarbiahan ini ialah memberikan talqinterhadap
pengikut tarekat al-Syadhiliyyah yang baru bergabung, melantik
dan memberikan tauliah wakil-wakil Syaykh di seluruh pelosok Mesir, menyelia
dan menangani segala permasalahan yang timbul di kalangan para pengikut tarekat al-Syadhiliyyah.
Tarekat al-Syadhiliyyah telah berkembang lebih pesat
pada zaman beliau dan zaman selepas beliau, terutamanya menerusi doktrin
pengajaran tarekat itu yang dicernakannya melalui kitab-kitab yang
dikaranginya. Hal ini menjadi lebih terserlah lagi kerana ditakdirkan
kitab-kitab karangannya tidak hanya mendapat kedudukan yang cukup istimewa di
kalangan pengikut tarekat al-Syadhiliyyahsemata-mata, malah telah
menembusi tembok tarekat tersebut apabila sesetengah karya karangan beliau
dijadikan bahan rujukan di kalangan seluruh pencinta tasawuf dan tarekat di
seluruh dunia, terutamanya kitab al-Hikam.
Di antara keistimewaan al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy sepanjang
kepimpinan tarekat al-Syadhiliyyah ialah penumpuan besar yang
beliau berikan terhadap aspek membetulkan kefahaman para pengikutnya terhadap
dasar-dasar pemikiran tasawuf. Antara
perkara yang beliau tekankan ialah berkenaan bahaya kewujudan pengikut tarekat
tasawuf palsu yang mendakwa mencapai ahwal. Justeru, dalam beberapa
karyanya, beliau banyak mencela puak tasawuf palsu sambil menggambarkan
kepalsuan dakwaan mereka sambil memberikan amaran tentang bahayanya jika mereka
(murid-muridnya) terpengaruh dengan mereka.[104] Banyak
kesalahan memahami tasawuf telah berjaya beliau tangani seperti konsep-konsep
tawakal dan bekerja, sabar, taqwa dan lain-lain. Hal ini jelas terserlah dalam
banyak karangan beliau yang kekal ditatap sehingga kini.
Pendekatan
ilmiah dalam kepimpinan tarekat al-Syadhiliyyah telah
menyebabkan tarekat ini mendapat perhatian ulama besar sama ada semasa zaman
kepimpinannya, mahupun zaman selepasnya. Ramai ulama-ulama besar yang terhutang
ilmu dengan kemantapan ilmu beliau, sehinggakan mereka memberikan fokus khusus
terhadap karya-karya beliau, terutamanya kitabal-Hikam sama ada menerusi
pengajaran di kuliah-kuliah mahupun huraian dalam bentuk penulisan. Justeru,
tidaklah menghairankan jika didapati kitab al-Hikam berjaya
meraih perhatian lebih 40 tokoh ulama besar untuk menghuraikannya sepanjang
sejarah selepas kewafatannya sehingga kini.[105]
Menjadi
kebiasaan dalam tradisi tarekat tasawuf bahawa setiap syaykh baru yang
menggantikan kepimpinan lama akan membawa perubahan tertentu dalam organisasi
tarekat yang dipimpinnya. Kebiasaannya, perubahan itu berbentuk tambahan
tertentu, seperti tambahan beberapa konsep baru dan tambahan beberapa zikir
baru sebagai tambahan terhadap zikir atau awrad yang telah
sedia ada. Tambahan seperti ini dalam konteks tasawuf dan kajian akademik
dinamakantafarrudat. Tafarrudat adalah antara keutamaan
besar yang amat diberikan tumpuan khusus oleh para sufi dalam organisasi tarekat.
Kajian terhadap tafarrudat ini dapat membantu menonjolkan
ketokohan seseorang sufi dalam organisasi tarekat yang dipimpinnya.[106] Justeru,
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy juga mempunyai beberapa tafarrudat khusus
yang merupakan tokok tambah atau pembaharuan selain daripada apa yang telah
sedia ada dalam tarekat al-Syadhiliyyah yang sekaligus dapat
membezakan kepimpinan dalam memimpin tarekat ini dengan kepimpinan dua tokoh
tarekat al-Syadhiliyyah sebelumnya. Antara tafarrudat beliau
yang paling utama ialah pengukuhan doktrin tasawuf menerusi beberapa karangan
berbentuk akademik yang mendapat pujian dan perhatian ulama. Kedua-dua tokoh
tarekat al-Syadhiliyyah terdahulu iaitu Sayyidi Abu al-Hasan
al-Syadhiliy dan al-Syaykh al-Mursiy tidak meninggalkan sebarang kitab atau
penulisan.[107] Bagi
kedua-dua tokoh besar tarekat al-Syadhiliyyah ini, kitab
(warisan ilmu) peninggalan mereka ialah anak-anak murid mereka yang mewarisi
ilmu mereka secara langsung.[108] Peninggalan
mereka berdua hanya berupa sekelompok kata-kata berkenaan dengan tasawuf,
sekumpulan doa dan ahzab (awrad).[109] Dengan
ini, al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy menjadi Syaykh al-Tariqah al-Syadhiliyyah pertama
yang menjadikan manhaj kepengarangan sebagai wadah penerusan tradisi tasawuf
aliran al-Syadhiliyyah. Antara jasa terbesar al-Sakandariy dalam
hal ini ialah usaha beliau mengumpulkan sebanyak mungkin kata-kata Sayyidi Abu al-Hasan
al-Syadhiliy dan al-Syaykh al-Mursiy yang diriwayatkan sebelum ini hanya secara
lisan dalam bentuk penulisan. Beliaulah orang pertama mengusahakan pengumpulan
riwayat kata-kata dan pendapat kedua-dua tokoh tersebut, wasiat, doa-doa,
wirid-wirid serta biodata kedua-duanya. Dengan usaha tersebut, beliau telah
menyelamatkan turathtarekat al-Syadhiliyyah di
mana jika tidak kerana usaha tersebut, sudah tentu hilang segala khazanah turath tersebut.
Di samping itu, beliau juga adalah pemimpin tarekat al-Syadhiliyyahyang
pertama mengusahakan penulisan penuh berkenaan dengan adab-adab tarekat al-Syadhiliyyah secara
teori dan amali. Di sinilah terletaknya peranan beliau yang amat besar dalam
tarekat al-Syadhiliyyah, memperkenalkan tarekat dan kaedah-kaedah
tarekat tersebut.[110]Manhaj
ini tidak dapat dinafikan lagi menjadi pemangkin besar kepada kesebaran pesat
tarekatal-Syadhiliyyah seluruh pelosok Mesir dan seluruh dunia
selepas zamannya.
12. Penutup
Demikianlah paparan ringkas berkenaan dengan seorang tokoh sufi
al-Syaykh Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy. Ternyata daripada paparan di atas,
bahawa tokoh sufi kelahiran Iskandariah ini adalah seorang tokoh yang besar
dalam ilmu tasawuf secara umumnya dan tokoh besar pula dalam organisasi tarekat Syadhiliyyah.
Sumbangannya yang besar adalah dalam karya agungnyaal-Hikam dan
kepimpinannya dalam memacu tarekat Syadhiliyyah di samping
pengajaran sepanjang hayatnya. Beliau yang pada awalnya menentang tasawuf
akhirnya dijulang sebagai tokoh pemimpin generasi ketiga tarekat Syadhiliyyah.
Beliau telah dianggap sebagai pemimpin tarekat tersebut yang bertanggungjawab
membukukan amalan dan ajaran tarekat Syadhiliyyahdaripada
kepupusan. Dengan ini beliau telah menyelamatkan turath warisan
dua tokoh terdahulu al-Syaykh Abu al-Hasan dan al-Syaykh Abu al-‘Abbas
al-Mursiy dengan menjadikan penulisan sebagai cara mengekalkan warisan itu yang
sebelum itu hanya diwarisi secara lisan sahaja.
Rujukan
Al-Barifkaniy, Al-Syaykh Nur al-Din ibn ‘Abd al-Jabbar al-Barifkaniy
(1986), Syarh al-Hikam al-‘Ata’iyyah al-Musamma bi Talkhis al-Hikam, sunt. Muhammad
Ahmad Mustafa al-Kazniy,Baghdad: al-Lajnah al-Wataniyyah li al-Ihtifal bi
Matla‘ al-Qarn al-Khamis ‘Asyar al-Hijriy Fi al-Jumhuriyyah al-‘Iraqiyyah.
Al-Butiy, Prof. Dr. Muhammad Sa‘id Ramadan al-Butiy (2001), al-Hikam
al-‘Ata’iyyah: Syarh waTahlil, Damsyik: Dar al-Fikr.
Al-Falimbaniy, ‘Abd al-Samad al-Falimbaniy (t.th.), Sayr al-Salikin,
Pulau Pinang: Maktabah wa Matba‘ah Dar al-Ma‘arif.
Al-Fayruz’abadiy (1415/1995), Majd al-Din Muhammad ibn Ya‘qub, al-Qamus
al-Muhit, Beirut: Daral-Fikr.
Al-Katbiy, Ibn Syakir (1299H), Fawat al-Wafayat, Kaherah:
Bulaq.
Al-Kuhan, Abu ‘Aliy al-Hasan ibn Muhammad ibn Qasim al-Kuhan al-Fasiy
al-Maghribiy (t.th.),Tabaqat al-Syadhiliyyah al-Kubra al-Musamma Jami‘
al-Karamat al-‘Aliyyah Fi Tabaqat al-Sadah al- al-Syadhiliyyah,
Beirut: Dar al-Kutub al-‘Ilmiyyah.
Al-Manawiy, ‘Abd al-Ra’uf al-Manawiy (t.th.), al-Kawakib
al-Durriyyah Fi Tarajum al-Sadah al-Sufiyyah, Kaherah: T.P.
Al-Sakandariy (2000), Miftah al-Falah wa Misbah al-Arwah fi Dhikr
Allah al-Karim al-Fattah, tahqiq Muhammad al-Tayyib ibn
Baha’ al-Din al-Hindiy, Damsyik: Dar al-Farfur.
Al-Sakandariy, ‘Inwan al-Tawfiq Fi Adab al-Tariq dalam Tabaqat
al-Syadhiliyyah al-Kubra, dalam kitab Tabaqat al-Syadhiliyyah
al-Kubra, karya al-Syaykh Muhy al-Din al-Tu‘miy, Beirut, Dar al-Jil, 1996.
Al-Sakandariy, Abu al-Fadl Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Abd al-Karim ibn
‘Ata’ Allah (t.th.), Allah: al-Qasd al-Mujarrad Fi Ma‘rifat
al-Ism al-Mufrad, Dar Jawami‘ al-Kalim, Kaherah, tanpa nama penyunting atau
pentahqiq, t.th.
Al-Sakandariy, Abu al-Fadl Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Abd al-Karim ibn
‘Ata’ Allah al-Sakandariy (1992), Lata’if al-Minan Fi Manaqib al-Syaykh
Abi al-‘Abbas al-Mursiy wa Syaykhihi Abi al-Hasan al-Syadhiliy,
sunt. al-Syaykh Khalid ‘Abd al-Rahman al-‘Akk, Damsyik: Dar al-Basya’ir.
Al-Sakandariy, Al-Tanwir Fi Isqat Tadbir, Dar Jawami‘
al-Kalim, Kaherah, tanpa nama penyunting atau pentahqiq,
Al-Sakandariy, Taj al-‘Arus al-Hawi Li Tahdhib
al-Nufus, Dar Jawami‘ al-Kalim, Kaherah, tanpa nama penyunting atau pentahqiq.
Al-Suyutiy (t.th.), Bughyat al-Wu‘ah Fi Tabaqat
al-Lughawiyyin wa al-Nuhat, Kaherah: Matba‘at al-Sa‘adah.
Al-Suyutiy, al-Imam Jalal al-Din al-Suyutiy (1321H), Husn al-Muhadarah
Fi Akhbar Misr wa al-Qahirah, Mesir, 1321H.
Al-Taftazaniy, Abu al-Wafa al-Ghunaymi (Dr.) (1969), Ibn
‘Ata’ Allah al-Sakandariy wa Tasawwufuhu , Kaherah: Maktabah al-Anglo
Al-Misriyyah.
Al-Tu‘miy, Muhy al-Din (1996), Tabaqat al-Syadhiliyyah al-Kubra, Beirut,
Dar al-Jil.
Bardiy, Jamal al-Din Abu al-Mahasin Yusuf ibn Taghriy Bardiy al-Atabikiy
(t.th.), al-Nujum al-Zahirah Fi Muluk Misr wa al-Qahirah,
Kaherah: Dar al-Kutub al-Misriyyah.
Ibn ‘Abbad, al-Imam Muhammad ibn Ibrahim ibn ‘Abd Allah al-Nafaziy
al-Rindiy (t.th.), Ghayth al-Mawahib al-‘Aliyyah Bi Syarh al-Hikam
al-‘Ata’iyyah, sunt. al-Imam Prof. Dr. ‘Abd al-Halim Mahmud dan Dr. Mahmud ibn
al-Syarif, Kaherah: Dar al-Ma‘arif.
Ibn ‘Ajibah, Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Ajibah al-Hasaniy (t.th.), Iqaz al-Himam
Fi Syarhal-Hikam, Kaherah: Dar al-Ma‘arif.
Ibn al-‘Imad al-Hanbaliy, Abu al-Falah ‘Abd al-Hay ibn al-‘Imad
al-Hanbaliy (t.th.), Syadharat al-Dhahab Fi Akhbar Man Dhahab,
Beirut: al-Maktab al-Tijariy li al-Tiba‘ah Wa al-Nasyr Wa al-Tawzi‘.
Ibn Farhun al-Ya‘mariy, al-Qadi Ibrahim ibn ‘Aliy ibn Muhammad (1329H), al-Dibaj
al-Mudhahhab Fi Ma‘rifat A‘yan ‘Ulama’ al-Madhhab, Kaherah: T.P.
Ibn Hajar al-‘Asqallaniy, (1329H), al-Durrar al-Kaminah
Fi A‘yan al-Mi’ah al-Thaminah, Kaherah: T.P.
Khalaf Allah, Ahmad ‘Izz al-Din ‘Abd Allah (t.th.), al-Hikam li
Ibni ‘Ata’ Allah al-Sakandariy, AqwaDustur Tarbawiy Fi al-Qarn al-Sabi‘
al-Hijriy, Kaherah: al-Maktabah al-Azhariyyah li al-Turath.
Shafie bin Abu Bakar, Hikam Melayu: Kajian Falsafah Dan Etika,
tesis Doktor Falsafah, Institut Bahasa, Kesusasteraan Dan Kebudayaan Melayu,
UKM, 1990.
Shaghir, Hj. Wan Mohd Shaghir Wan Abdullah (1993), Penjelasan Nazham Syair
Shufi Syeikh Ahmad al-Fathani, Kuala Lumpur: Khazanah Fathaniyah.
Taj al-Din al-Subkiy (1324H), Tabaqat al-Syafi‘iyyah al-Kubra,
Kaherah: T.P.
Tuk Pulau Manis, Al-Syaykh ‘Abd al-Malik ibn ‘Abd Allah (t.th.), Kitab
Syarah Hikam, Pulau Pinang, Maktabah wa Matba‘ah Dar al-Ma‘arif.
Victor Dancer (1999), Mistisisme Ibnu ‘Atha’illah: Wacana
Sufistik Kajian Kitab al-Hikam,Surabaya (Indonesia): Risalah Gusti.
Zarruq, Ahmad ibn Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Isa al-Burnusiy
(1405H), Syarah al-Hikam, sunt. al-Imam Prof. Dr. ‘Abd al-Halim
Mahmud dan Dr. Mahmud ibn al-Syarif, Tarablus (Libya) : Maktabah al-Najah.
Temubual dengan Prof. Dr. ‘Abd al-Latif al-‘Abd, Profesor Falsafah Islam, Fakulti Dar al-‘Ulum,
Universiti Kaherah, Mesir. Temubual 22 Disember 2003.
[1] Ibn Farhun
al-Ya‘mariy, al-Qadi Ibrahim ibn ‘Aliy ibn Muhammad, al-Dibaj al-Mudhahhab
FiMa‘rifat A‘yan ‘Ulama’ al-Madhhab, Kaherah, 1329H, hlm. 70, Taj al-Din
al-Subkiy, Tabaqat al-Syafi‘iyyah al-Kubra, Kaherah, 1324H, jilid
5, hlm. 176, Ibn Taghriy Bardiy, op. cit., jilid 8, hlm. 280,
al-Suyutiy, al-Imam Jalal al-Din al-Suyutiy, Husn al-Muhadarah Fi Akhbar
Misr wa al-Qahirah, Mesir, 1321H, jilid 1, hlm. 250, al-Manawiy, ‘Abd
al-Ra’uf al-Manawiy, al-Kawakib al-Durriyyah FiTarajum al-Sadah al-Sufiyyah,
Kaherah, jilid 2, hlm. 257, Ibn al-‘Imad, op. cit., Ibn ‘Ajibah, Ahmad
ibn Muhammad ibn ‘Ajibah al-Hasaniy, Iqaz al-Himam Fi Syarh al-Hikam,
Kaherah: Dar al-Ma‘arif, t.th. hlm. 23, al-Tu‘miy, Muhy al-Din, Tabaqat
al-Syadhiliyyah al-Kubra, Beirut, Dar al-Jil, 1996, hlm. 116.
[6] Ramai
penulis menyatakan bahawa beliau bermazhab Maliki seperti Ibn Farhun dalam al-Dibaj dan
Ibn ‘Ajibah, namun Taj al-Din al-Subkiy menganggapnya sebagai bermazhab
Syafi‘ie. Lihat al-Subkiy, op. cit., jilid 5, hlm. 176.
[7] Al-Sakandariy,
Abu al-Fadl Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Abd al-Karim ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy, Lata’if al-Minan Fi Manaqib al-Syaykh Abi al-‘Abbas
al-Mursiy wa Syaykhihi Abial-Hasan al-Syadhiliy, sunt. al-Syaykh Khalid
‘Abd al-Rahman al-‘Akk, Damsyik: Dar al-Basya’ir, 1992, hlm. 111.
[8] Al-Taftazaniy, Abu al-Wafa al-Ghunaymi
(Dr.) (1969), Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy wa Tasawwufuhu ,
Kaherah: Maktabah al-Anglo Al-Misriyyah, hlm. 13.
[11] Victor
Dancer, Mistisisme Ibnu ‘Atha’illah: Wacana Sufistik Kajian Kitab al-Hikam,
Risalah Gusti, Surabaya, Indonesia, 1999, hlm. 7.
[13] Ibn Hajar
al-‘Asqallaniy, (1329H), al-Durrar al-Kaminah Fi A‘yan
al-Mi’ah al-Thaminah, Kaherah: T.P., jilid 1, hlm 374.
[14] Al-Fayruz’abadiy
(1415/1995), Majd al-Din Muhammad ibn Ya‘qub, al-Qamus al-Muhit,
Beirut:Dar al-Fikr, kata entri kahl.
[15] Semua
penulis sejarah Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy mencatatkan tarikh kewafatan
beliau pada tahun 709H melainkan al-Sya‘raniy sahaja yang menukilkan bahawa
beliau meninggal dunia pada tahun 707H. Lihat al-Tabaqat al-Kubra,
, jilid 2, hlm. 19.
[17] Bardiy, op.
cit., jilid 7, hlm. 371, al-Suyutiy, op. cit. jilid
1, hlm. 249, al-Maqriziy, op. cit., jilid 8, bahagian tiga, hlm. 738.
[18] Lihat
secara terperinci hujah dan keterangan berhubung teori penentuan tarikh lahir
Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy yang dilakukan oleh al-Taftazaniy, op.
cit., hlm. 16-18.
[20] Khalaf Allah,
Ahmad ‘Izz al-Din ‘Abd Allah, al-Hikam li Ibni ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy, AqwaDustur Tarbawiy Fi al-Qarn al-Sabi‘ al-Hijriy,
al-Maktabah al-Azhariyyah li al-Turath, Kaherah, t.th. hlm. 44.
[35] Al-Katbiy,
Ibn Syakir, Fawat al-Wafayat, Kaherah, Bulaq, 1299H, hlm. 72. Lihat
Al-Taftazaniy,op. cit., hlm.30-31.
[36] Sebagai
contoh, lihat al-Sakandariy, Lata’if al-Minan, hlm. 144 yang telah
dipetik sebelum ini ketika membincangkan keturunan Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy.
[40] Al-Suyutiy, Bughyat
al-Wu‘ah Fi Tabaqat al-Lughawiyyin wa al-Nuhat, Matba‘at al-Sa‘adah,
Kaherah, 1327, hlm. 6.
[48] Muhammad Ahmad Hasab
Allah, dalam mukadimahnya untuk Iqaz al-Himam Fi Syarhal-Hikam,
karya Ibn ‘Ajibah, Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Ajibah al-Hasaniy, Kaherah: Dar
al-Ma‘arif, t.th. hlm. 8.
[49] Beliau
adalah bapa kepada al-Imam Taj al-Din al-Subkiy, pengarang kitab Tabaqat
al-Syafi‘iyyah al-Kubra yang masyhur.
[50] Al-Butiy, Prof.
Dr. Muhammad Sa‘id Ramadan al-Butiy, al-Hikam al-‘Ata’iyyah: Syarh waTahlil,
Dar al-Fikr, Damsyik, 2001, hlm. 9.
[60] Al-Imam Muhammad
ibn Ibrahim ibn ‘Abd Allah al-Nafaziy al-Rindiy yang tersohor dengan nama Ibn
‘Abbad, salah seorang ulama besar dalam bidang tasawuf yang telah menulis
huraianal-Hikam al-‘Ata’iyyah yang dianggap antara huraian yang
terbaik.
[61] Ibn ‘Abbad,
al-Imam Muhammad ibn Ibrahim ibn ‘Abd Allah al-Nafaziy al-Rindiy, Ghayth
al-Mawahib al-‘Aliyyah Bi Syarh al-Hikam al-‘Ata’iyyah, sunt. al-Imam
Prof. Dr. ‘Abd al-Halim Mahmud dan Dr. Mahmud ibn al-Syarif, Dar al-Ma‘arif,
Kaherah, hlm. 2.
[62] Zarruq, Ahmad
ibn Ahmad ibn Muhammad ibn ‘Isa al-Burnusiy, Syarah al-Hikam,
sunt. al-Imam Prof. Dr. ‘Abd al-Halim Mahmud dan Dr. Mahmud ibn al-Syarif,
Maktabah al-Najah, Tarablus, Libya, t.th. 1405H, hlm. 30.
[63] Al-Barifkaniy,
Al-Syaykh Nur al-Din ibn ‘Abd al-Jabbar al-Barifkaniy, Syarh al-Hikam
al-‘Ata’iyyah al-Musamma bi Talkhis al-Hikam, sunt. Muhammad Ahmad
Mustafa al-Kazniy, al-Lajnah al-Wataniyyah li al-Ihtifal bi Matla‘ al-Qarn
al-Khamis ‘Asyar al-Hijriy Fi al-Jumhuriyyah al-‘Iraqiyyah, Baghdad, 1986,
hlm.117.
[66] Nama-nama
karya Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy ini dikutip daripada beberapa sumber
seperti Khalaf Allah, op. cit., hlm. 47-52, al-Taftazaniy, op.
cit. hlm. 98-116, Ibn ‘Ajibah, op. cit. hlm. 24 dan Shafie Abu
Bakar (1990), Hikam Melayu: Kajian Falsafah Dan Etika, tesis Doktor
Falsafah, Institut Bahasa, Kesusasteraan Dan Kebudayaan Melayu, UKM, hlm.
588-594. Keterangan ringkas tentang karya tersebut pula diambil daripada
sumber-sumber yang akan dinyatakan atau dilakukan oleh penulis sendiri.
[67] Ia telah
dicetak beberapa kali, antaranya ialah cetakan Dar Jawami‘ al-Kalim, Kaherah,
tanpa nama penyunting atau pentahqiq, mempunyai 100 halaman bersaiz kecil.
[69] Al-Sakandariy, Allah:
al-Qasd al-Mujarrad Fi Ma‘rifat al-Ism al-Mufrad, Dar Jawami‘
al-Kalim, Kaherah, tanpa nama penyunting atau pentahqiq, t.th.
[70] Ia telah
dicetak beberapa kali, antaranya cetakan Dar Jawami‘ al-Kalim, Kaherah, tanpa
nama penyunting atau pentahqiq, mempunyai 96 halaman bersaiz kecil.
[71] Al-Sakandariy, Taj
al-‘Arus al-Hawi Li Tahdhib al-Nufus, Dar Jawami‘ al-Kalim,
Kaherah, tanpa nama penyunting atau pentahqiq, hlm. 3. Ia adalah kata
pengantar penerbit kitab berkenaan dengan tambahan daripada penulis.
[81] Ia telah
dicetak beberapa kali dan disunting atau ditahqiq oleh beberapa
orang ulama, antaranya ialah cetakan yang diusahakan oleh Dar al-Basya’ir,
Damsyik, Syria, 1992, suntingan al-Syaykh Khalid ‘Abd al-Rahman al-‘Akk.
[87] Ia telah
dicetak beberapa kali, antaranya ialah cetakan yang diusahakan oleh Majma‘
al-Buhuth al-Islamiyyah, Kaherah, mempunyai 476 halaman dan cetakan Dar Jawami‘
al-Kalim, Kaherah, tanpa nama penyunting atau pentahqiq, mempunyai 316
halaman bersaiz kecil.
[88] Al-Sakandariy, Al-Tanwir
Fi Isqat Tadbir, Dar Jawami‘ al-Kalim, Kaherah, tanpa nama
penyunting atau pentahqiq, hlm. 13-34, 99-104.
[96] Terlalu
banyak cetakan yang dilakukan untuk kitab ini, terutamanya al-Hikam
al-‘Ata’iyyahyang disertakan syarahnya yang pelbagai jenis.
[97] Ia telah dicetak
dalam kitab Tabaqat al-Syadhiliyyah al-Kubra, karya al-Syaykh Muhy
al-Din al-Tu‘miy, Beirut, Dar al-Jil, 1996.
[98] Lihat ‘Inwan
al-Tawfiq Fi Adab al-Tariq dalam Tabaqat al-Syadhiliyyah al-Kubra, op.
cit. hlm. 118-132.
[99] Ada khilaf
dari segi kesahihan karya ini sama ada ia adalah karya Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy atau sebaliknya. Isma‘il Basya ibn Muhammad Amin al-Babaniy
al-Baghdadiy dalam kitabnya Hadiyyat al-‘Arifin menganggapnya
sebagai salah sebuah karya beliau. Lihat Khalaf Allah, op. cit.
hlm. 52. Beberapa cetakan kitab ini telah meletakkan nama Ibn ‘Ata’ Allah
al-Sakandariy sebagai pengarangnya seperti cetakan Dar Jawami‘ al-Kalim,
Kaherah, tanpa nama penyunting atau pentahqiq, sebanyak 180 halaman
bersaiz kecil dan cetakan Dar al-Farfur, Damsyik, 2000 dengan tahqiq Muhammad
al-Tayyib ibn Baha’ al-Din al-Hindiy sebanyak 208 halaman bersaiz sederhana.
[100] Lihat
al-Sakandariy, Miftah al-Falah wa Misbah al-Arwah fi Dhikr
Allah al-Karim al-Fattah,tahqiq Muhammad al-Tayyib ibn
Baha’ al-Din al-Hindiy, Dar al-Farfur, Damsyik, 2000.
[101] Sila lihat
beberapa karya Ibn ‘Ata’ Allah al-Sakandariy yang masih dalam bentuk manuskrip
dalam Khalaf Allah, op. cit. hlm. 47-52.
[105] Untuk
melihat senarai lengkap nama-nama kitab syuruh al-Hikam al-‘Ata’iyyah ,
sila rujuk Khalaf Allah, op. cit., hlm. 75-91.
[106] Al-‘Abd.,
‘Abd al-Latif al-‘Abd. (Prof. Dr.), Profesor Falsafah Islam, Fakulti Dar al-‘Ulum,
Universiti Kaherah, Mesir. Temubual 22 Disember 2003.
[107] Al-Taftazaniy, op.cit.,
hlm. 59. Lihat juga al-Kuhan, Abu ‘Aliy al-Hasan ibn Muhammad ibn Qasim
al-Kuhan al-Fasiy al-Maghribiy, Tabaqat al-Syadhiliyyah al-Kubra al-Musamma Jami‘
al-Karamat al-‘Aliyyah Fi Tabaqat al-Sadah al- al-Syadhiliyyah, Dar
al-Kutub al-‘Ilmiyyah, Beirut, hlm. 61.
